ARAPÇA.

İslam dininin ortaya çıktığı 7. yüzyıl başlarında Arapça yalnız Arabistan Yarımadası'nın kuzey bölümünde konuşulu­yordu. Hz. Muhammed'in 632'de ölmesinden sonra İslam diniyle birlikte Arapça da Eski-dünya'nın güney yarıküredeki bölümünde ya yıldı .

Günümüzde Arapça, Arap Yarımadası'ndaki Suudi Arabistan, Yemen Arap Cumhuriyeti, Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti, Birleşik Arap Emirlikleri, Ka­tar ve Kuveyt'in yanı sıra Ortadoğu'daki "Bereketli Hilal" ülkeleri (Suriye, Lübnan, Ürdün ve Irak) ile Kuzey Afrika'daki Mısır, Sudan'ın kuzeyi, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas'ın da ulusal dilidir. Bütün bu ülkelerde Arapça konuşanların sayısı 120 milyonu ge­çer. Arapça, bu ülkelerin güneyinde ve doğu­sunda bulunan komşu ülkelerin pek çoğuna da yayılmıştır. Ayrıca, Asya ve Afrika ülkele­ri ile Avrupa'da yaşayan Müslümanlar ibadet dili olarak Arapça'yı kullanırlar.

Arapça bir Sami dilidir. Öteki Sami dilleri arasında İsrail'de konuşulan ve Yahudi dinsel geleneğiyle Kutsal Kitap'ın Eski Ahit (Tevrat ve Zebur) bölümünün dili olan İbranice ve Etiyopya'nın ulusal dili olan Amhara dili bulunur. Sami dilleri, Kuşi (örneğin Somali dili), Çad (örneğin Hausa dili), Berberi ve eski Mısır dilleri gibi Afri­ka'da konuşulan bazı dil aileleriyle de yakın­dan ilişkilidir.

Arapça'nın çok sayıda lehçesi vardır; bir Yemenli Fas'ta bir pazar yerindeki günlük konuşmayı izleyemez. Arapça'nın günümüz­deki lehçeleri, İslam'ın kutsal kitabı Kuran'ın yazıldığı klasik Arapça'dan oldukça farklıdır. Bununla birlikte, bütün Arap dünyasında iletişim ve yayıncılık gibi kamu hizmetlerinde kullanılan çağdaş standart Arapça, klasik Arapça'ya oldukça yakındır ve Arapça konu­şanların çoğu tarafından anlaşılır.

Arapça sağdan sola doğru yazılır ve satırlar Türkçe'de olduğu gibi yukarıdan aşağıya doğ­ru sıralanır. Arapça bir kitabın ilk sayfası, Türkçe bir kitabın son sayfasının yerindedir
Arap alfabesindeki 28 harfin hepsi aslında ünsüz olduğu halde, altlarına ya da üstlerine konulan ve hareke adı verilen özel işaretler yardımıyla üç kısa ünlü ile birlikte okunur. Bu harflerin verdiği seslerin bir bölümü Türkçe' de ve başka dillerde bulunmaz. Ayrıca, çoğu dilde ve Türkçe'de tek harfle gösterilen ince ve kalın k gibi bazı sesler için Arap alfabesin­de iki harf vardır. Örneğin kemal ve kajem sözcüklerindeki k sesleri iki ayrı harfle (kefve kaf) yazılır. Arap alfabesinde z, s ve h seslerini veren üçer ayrı harf bulunur (zel, ze, zı; se, sin, sad ve ha, hı, he). 28 harfin dışında, lâmelif adı verilen ve alfabede göste­rilmeyen bir harf daha vardır. Bu harf, lâm ve elif harflerinin birleşmesinden oluşmuştur .

Arap harflerinin kısa ünlü olarak okunma­sını sağlayan harekelerden üstün (fetha), har­fin üzerine konur ve a'ya yakın, açık bir e sesi verir (kedi'deki değil, kendi'deki e sesi gibi). Esre (kesra) harfin altına yazılır ve harfi i sesiyle birlikte okutur. Ötre (zamme) ise harfin üzerine yazılarak u sesiyle okutur. Harekelere günlük kullanımda yer verilmez; bu işaretler daha çok Kuran'da, şiir kitapla­rında ve çocuk yayınlarında, yanlış okumayı önlemek için kullanılır.
Arapça'da uzun ünlüler, elif (uzun a için), vav (uzun u için) ve ye (uzun i için) harflerinin yardımıyla ve bazen uygun bir harekeyle birlikte gösterilir.

Arap yazısında Latin alfabesindeki gibi bü­yük ve küçük harf ayrımı yoktur. Yalnız, söz­cüğün başında, ortasında ya da sonunda oluş­larına göre harflerin yazılışı değişir. Kendin­den sonra gelen harfle bitişmeyenler dışında­ki bütün harflerin, sözcük içindeki yerlerine göre üç değişik biçimi vardır.

Arap yazısı, İslam dininin benimsendiği ülkelerdeki pek çok dilin yazılmasında kulla­nıldı. Bunun için genellikle belli uyarlamalar yapıldı. Örneğin Farsça'nın yazılabilmesi için Arap yazısına p, ç ve / (pe, çim ve je) seslerini göstermek üzere yeni harfler eklendi. Türkler 10. yüzyılda Arap alfabesini kullanmaya baş­layınca, Türkçe'nin bazı seslerini gösterebil­mek için Arapça'daki harfler üzerinde küçük değişikliklerle yeni harfler türettiler. Türkçe gibi Malay, Svahili ve Hausa dillerinin yazı­mında da artık Arapça kullanılmamaktadır. Öte yandan, İran'da Farsça, Afganistan'da Peştu ve Pakistan'da Urdu dillerinin yazımın 85) yazdığı Hayy ibn Yakzan adlı roman Ortaçağ Avrupa'sında yaygın bir üne kavuştu ve birçok batı diline çevrildi.

Arap-İslam dünyasında parçalanmalann başlaması ve yeni odakların oluşmasıyla Bağ­dat, Nişabur, Kahire, Kurtuba (Cordoba) ayrı birer kültür merkezi durumuna geldi. Tuğrai (ölümü 1119), Bahaeddin Züheyr (1186-1258) gibi şairler, gezgin İbn Battuta (1304-69) ve büyük bir İslam tarihçisi olan İbn Haldun (1332-1406) bu dönemin ünlü yazarla­rındandır. Arap düzyazı edebiyatımn en tanın­mış yapıtı Binbir Gece Masalları'nm da ilk kez 14.-16. yüzyıllarda derlendiği sanılmaktadır.

Araplar'ın el-Nahda dedikleri uyanış dönemi 19. yüzyılda başladı. Arap ülkeleri arasında Mısır, batı uygarlığının ürünlerine yönelen ilk ülke oldu. Modern okullar açıldı, kitaplıklar kuruldu, çeşitli yapıtlar Arapça'ya çevrildi. Mısır'da Batılılaşma akımını başlatanlar Lüb­nanlı ve Suriyeli Hıristiyan Araplar'dı. 16. yüzyıldan beri batı okullarında eğitim görmüş bir Hıristiyan aydın kuşağı yetişmişti. Halep Hıristiyanlan arasında 17. yüzyıl sonuna doğ­ru arı Arapça akımı gelişmeye başladı. 1725'te Halep Marunileri'nin piskoposu Cermanos Ferhat (ya da Cebril bin Ferhat), kendi çevresinde bir edebiyat okulu kurarak Arapça dili üzerine araştırmalara girişti. Lüb­nan'da şairler ve yazarlar yeni bir edebiyat dili oluşturmaya başladılar. Mecma'el-Bahreyn (1850) adlı yapıtıyla Nazif bin Abdullah el-Yazıcı (1800-71) bu şairlerin öncülerindendir. Ayrıca Butrus el-Büstani (1819-83) dilbi­lim ve ansiklopedik kitaplarıyla bu akımın gelişmesine katkıda bulundu. Mısır'da Ahmad Şauki (1868-1932) Mısır'ın kurtuluş sava­şını yansıtan şiirleriyle, Suriyeli Corci (ya da Jirji) Zeydan (1861-1914) tarihsel romanlarıyla bu akımın öncülüğünü yaptılar. Arap ede­biyatı rönesansı olarak da bilinen bu dönem­deki gelişmelere karşın Arap edebiyatçıları çok zengin bir birikime dayanan eski Arap edebiyatının etkisinden kurtulamamışlardı.

İlk çağdaş edebiyat örnekleri I. Dünya Savaşı sonrasında görülmeye başladı. Bu dönemin yazarları daha çok İngiliz ve Fransız edebiya­tının etkisinde kalarak Romantizm'i benimsediler. Bunun yanı sıra, Mısırlı Muhammed Teymur (1892-1921) ile kardeşi Mahmud Teymur (d. 1894) ve Tahir Laşin gibi kısa öyküler yazan yazarlar ortaya çıktı. Mahmud Teymur yapıtlarında Mısır'ın toplumsal yaşamını, paşaların egemenliği altındaki ülkesinin insan ilişkilerini, düzenin bozukluklarını gerçekçi bir bakışla yansıttı. Lübnanlı Marun Abud (1886-1962) öykü ve romanlarında Lübnan köylülerinin yaşamları­nı yazdı.

Lübnan'dan ABD'ye göçen bir grup aydın, ABD'de ingilizce ve Arapça dergiler, kitap­lar yayımladılar. Eski edebiyat geleneğini yadsıyıp yeni bir anlatım biçimi oluşturmaya çalışan bu aydınların en ünlüsü Halil Cibran'dır.

II. Dünya Savaşı'ndan sonra, yurtlan İsrail' ce işgal edilen Filistin halkının direnişi edebi­yatı da etkiledi. Halkının acılannı yansıtan Filistinli şair ve yazarlar özellikle 1967'den sonra adlannı duyurmaya başladılar. Çağdaş Filistin şiirinin ilk öncüleri olan İbrahim Tukan, Fatva Tukan, Abdurrahim Mahmud, Ebu Salma gibi şairlerin açtığı yolu, günü­müzde Mahmud Derviş (1941), Samih el-Kasım (1939), Tevfik el-Zeyyat (1940), Salim Sabran (1938), Mahmud Sobh (1936), Favaz İd (1940), Muin Besisso (1943), Ahmed Dahbar (1946) ve Remi Derviş (1941) gibi şairler izlemektedir.

Günümüzde Arap edebiyatı, her ülkenin ulusal özelliklerine göre gelişmektedir. Arap şair ve yazarlann ürünleri ülkelerinin toplum­sal ve kültürel özellikleriyle sıkı sıkıya bağlı­dır. Bu edebiyatçıların başında Mısırlı Necip Mahfuz gelir. 1988'de Nobel Edebiyat Ödülü' nü kazanan Mahfuz 1911'de Kahire'de doğ­du. İlk romanlarında tarihsel konuları işledi. El-Kahira el-cedide (1945; "Yeni Kahire"), Han el-Halili (1946) ve Arka Sokak {Sokak el-Midak; 1947) gibi romanlanyla ün kazandı. 1959'da El-Ahram gazetesinde yayımlanmaya başlayan Evlad Haratina ("Mahallemizin Ço-cuklan") romanıyla dinsel çevrelerin tepkisini üzerine çekti. Mahfuz romanlannda kent ya­şamını aynntılarıyla betimler ve kahramanla-nnın ruhsal yapılarını ustalıkla anlatır.