BAROMETRE

a. (fr. söze )
Atmosfer basıncını ölçmeye yarayan aygıt. (Eşanl. BASINÇÖLÇER )

—Fiz. Barometre düzeltmeleri, bir barometrede yapılan gözlemlemeler üzerinde çeşitli olaylar yüzünden yapılması gereken düzeltmeler. |j Barometre yüksekliği, cıvalı bir barometrede, cıva kabı ve tüpteki cıva düzeyleri arasında bulunan fark.

—ANSİKL. Ölçbif. Barometrenin ilk ilkesi Torricelli'nin serbest cıva yüzeyine uygulanan hava basıncını göstermek için kullandığı aygıtınkine benzer.

Cıvalı barometre kuramı ve yapımı.

Uzunluğu yaklaşık 0,90 m, uçlarından biri kapalı cam bir tüp alınır. Bu tüp yıkanıp kurutulduktan sonra, üst kısmında bir me- nisk oluşuncaya değin arıtılmış cıvayla doldurulur. Ardından, ağzı aşağıya gelecek biçimde ters çevrilerek arıtılmış sıcak cıvayla dolu bir kaba daldırılır. Tüpün içindeki cıva alçalarak yaklaşık 0,76 m yükseklikte durur ve tüpün üst yanında barometre odası denilen bir boşluk oluşur.

Tüpteki cıvanın kaptaki cıva düzeyinde bir A kesitini göz önüne alalım: A kesitindeki basınç, kaptaki cıva yüzeyinden alınan aynı boyutlu bir B kesitindeki basınca eşittir; dolayısıyla aşağıdaki sonuç çıkarılır: atmosfer basıncı bir s yüzeyine, cıvanın kaptaki düzeyi ile tüpteki düzeyi (barometre yüksekliği) arasında ölçülen farka eşit yükseklikte ve s kesitli cıva sütununun ağırlığına eşdeğer bir kuvvet uygular. Düzey farkının 0,76 m olduğunu varsayarsak, cıvanın özgülkütlesi 13 590 kg/m3 olduğuna göre havanın uyguladığı basınç 13 590 x 0,76 x 9,81 = 101 320 Pa’dır Kap ve tüp (kaplı barometre) yerine yalnızca bir kıvrık tüp alınırsa, sifonlu barometre elde edilir.

Olağan Regnault barometresi.

Yukarı da belirtilen koşullarda yapılmış bir barometredir. Tüp ve kap duvara gömülü küçük bir tahtaya bağlıdır. Kaptaki cıva düzeyi değişebilir; cıvanın konumu kabın üstünde bulunan ve cıva düzeyinin üstüne çıkan bir vida ile belirlenir. Bu işlem yapıldığında barometre yüksekliği, vidanın üst ucu ve tüpteki cıva düzeyi arasındaki fark ile vidanın bilinen uzunluğu toplanarak elde edilir. Bu fark bir katetometre ile ölçülür.

Duyarlı gözlemlere gerek olmadığında tüpe oranla çapı çok geniş bir kap kullanılabilir. Kaptaki cıva düzeyinin değişmediği varsayılır ve bu düzey bölmelerin sıfır noktasını oluşturur; böyle bir aygıta kaplı barometre denir.
Tüp ince olduğunda kılcallık etkisi cıva sütununun çok kısa kalmasına yol açabilir ve engellenmesi gereken bir durumdur.

Fortm harorr etresi.

Bu aygıt temelde üst ucu Kapalı, ajt ucu açık daha geniş bir silindire geçirimsiz olarak kaynaklanmış cam bir barometre tüpünden Oluşur; silindirin tabanı deve derisindfen yapmıştır ve bir vidayla yükseltilip alçaltabilir. Bu silindir barometrenin katanı oluşturur. Aygıt cıvayla-doldurulur ve pirinçten bir gömlekle korunur; gömlek üstünde kabın ve tüpün üst bölümünün görujmesini sağlayan pencereler açılmıştır. "Ölçüm yapmak için deve derisini hareket ettiren vidayla kaptaki cıva bir iğnenin gösterdiği sabit bir düzeye getirilir. Aynı anda hem bu iğne hem de cıva düzeyindeki görüntüsü gözlenir. Tüpü koruyan pirinç kabın üst yanında cıvanın üst düzeyinin görülmesini sağlayan birbirine karşıt konumda iki yarık vardır. Bu yarıkların üstünde iğne düzeyinden başlayarak bölmeler bulunur. Ayrıca karşıt iki pencere ve bir verniye taşıyan bir sürgü tüp boyunca yer değiştirir. Bu pencereler cıvanın üst düzeyini görme olanağı verir. Verniye ile milimetrenin onda, hatta yirmide biri ölçülebilir.

Madensel ya da metal barometreler (Vidie ve Bourdon barometreleri).

Bu barometreler metallerin esnekliği ilkesine dayanır. Vidie barometresi silindir biçiminde havası boşaltılmış geçirimsiz ve ince
çeperli bakır bir kasadan oluşur. Kasa tabanı oluklu olduğu için kolayca biçim değiştirebilir; basınç kuvvetleri kasanın içinde bulunan bir yayla dengelenir. Basınç değiştiğinde, bu tabanın merkezi, basınç ve yayın birleşik etkisi altında yer değiştirir; bu devinim özel bir mekanizmayla dereceli bir kadran üzerinde devinen bir iğneye iletilir. Bu aygıt cıvalı bir barometreyle karşılaştırılarak derecelenir.

Bourdon barometresi, ince çeperli ve esnek, pirinç bir tüpten oluşur. Hemen hemen kapalı ve uzunca bir elips oluşturacak biçimde kıvrılan bu tüpün havası boşaltılır ve uçları geçirimsiz olarak kapatılır. Hava basıncı azaldığında elipsin kesiti çembere yaklaşır; dolayısıyla tüpün eğriliği azalır ve uçları birbirinden uzaklaşır. Tersine hava basıncı artarsa, tüpün kesiti yassılaşır, eğriliği artar ve iki uç birbirine yaklaşır. Bu devinimler iki küçük kolla ya da tüpün iki ucuna bağlı iki dişliyle bir göstergeye iletilir. Aygıtın bölmeleri yukarıdaki yöntemle sağlanır. Madensel veya metal barometreler en yaygın olanlardır.

Kaydedici barometre ya db barograflar.

Bunlar atmosfer basıncını her an gösteren ve bir kâğıda geçiren barometrelerdir.
RicharcI kaydedici barometresi. Vidie barometresi gibi bir dizi daire biçiminde kutudan oluşur. Bu kutular basınç değişimlerinin doğuracağı sünemeyi artırmak için üst üste Konarak tabanlarından birleştirilir. Üst kutu tabanının devinimi bir lövye ile büyütülerek özel bir yazıcı uca iletilir. Bu uç sözkonusu devinimi, isteğe göre bir gün ile bir hafta arasında değişen sürelerle, bir saat hareketiyle dönen bir tambura sarılı milimetrik kâğıda eğriler biçiminde aktarır.

Barometre düzeltmeleri Bir barometrede yapılan gözlemlere birçok düzeltme uygulamak gerekir:
1. Düzey düzeltmesi. Katetometre'de yapılan bir düzeltmedir ve bütün gözlemler için bir kez yapılır; bu düzeltmenin nedeni sıvılı barometrelerde ölçek sıfırının cıva kabındaki sıvı düzeyini tutmamasıdır.
2. Kılcallık düzeltmesi. 0,30 m çaplı tüplerde göz ardı edilebilecek kılcallık alçalışı duyarlı düzeltme çizelgelerinde verilir.
3. Sıcaklık düzeltmesi. Bu düzeltmeye 0° C'a indirgeme de denir. 0°C’a indirgenmiş bir barometrenin yüksekliği, cıva, metal ölçek ve cam 0°C’ta iken gözlenecek yüksekliktir. Önceden düzenlenen çizelgeler bu düzeltmenin anında yapılmasını sağlar.
4. Deniz düzeyine indirgeme. Değişik yükseltilerde yapılan barometre gözlemlerini karşılaştırmak için gözlem yerinin düşeyi üzerinde ve deniz düzeyinde bulunan bir barometrenin göstereceği yükseklik hesaplanır.

Barometrenin kullanımı.

Bir yerin yükseltisinin ölçümü. 1647'de Pascal havanın yerçekimi kuramını desteklemek için kayınbiraderi Pârier'den bir barometreyi Dome tepesinin değişik yüksekliklerine taşıyıp, her durakta barometre yüksekliğini titizlikle not alması için Auvergne’nın yardımını istemesini rica etti. Deney 19 eylül 1648’de yapıldı; Pascal bu deneyden barometre yüksekliği gözleminin "iki yerin aynı yükseklikte olup olmadığını anlamanın bir yolu" olduğu sonucuna vardı. Halley, Nevvton, Deluc ve nihayet Laplace sorunu yeniden ele aldılar. İki ölçüm yeri arasındaki yükseklik farkı "barometre düzeçlemesi” denilen çeşitli formüllerle bulunur. Uluslararası meteoroloji çizelgeleri birçok dilde hazırlanıp basılmıştır; bu çizelgeler bir barometre yüksekliğini 0°C'a ve deniz düzeyine indirgemeyi, bir yüksekliği hesaplamayı ya da 10 000 m’lik yükseklik farklarını hesaplamayı sağlar.