org

bir körükle sağlanan basınçlı havanın çeşitli boylardaki bir dizi borudan geçmesiyle ses veren klavyeli çalgı.

Aerofon sınıfının en önemli çalgılarından biridir. 2.000 yıldan fazla bir geçmişi olan org bu uzun süre içinde teknik açıdan çok büyük gelişmeler göstermiş, ama temel çalışma ilkelerinde önemli bir değişiklik olmamıştır. Yapıları bakımından bütün orglar üç temel parçaya ayrılır: Basınçlı hava üreten bir düzenek, üstünde boruların bulunduğu bir hava kasası ve bu borulara havanın girmesini sağlayan bir klavye. Orgun en temel biçimi yalnızca tek bir boru dizisi ya da takımından oluşur. Her boru için klavyede (manuel) bir tuş vardır. Ama genellikle orglarda birkaç boru takımıyla (register) birkaç klavye ve bir pedal takımı bulunur. Değişik uzunluk ve biçimlerdeki ağaç ya da metal boru takımlarına klavye ve pedal takımlarıyla komuta edilir. Borular çentikli ve dilli olmak üzere ikiye ayrılır.

Borular bir hava kasası üstünde sıralanmıştır. Bu kasa bir palet takımı aracılığıyla tuşlara bağlıdır ve mekanik olarak ya da elektrikle çalışan körüklerle beslenir. Her boru takımı manivelalı ya da elektrikli bir sürgüye bağlı bir düğme ile çalıştırılır. Bir borudan ses çıkarabilmek için çalgıcının, önce bir düğmeyi çekerek sürgünün deliklerini boruların döşeme üstündeki uçlarıyla aynı hizaya getirmesi gerekir. Tuşa basmak, o borunun altındaki paletin açılmasını sağlar, böylece hava dar kanaldan ve sürgü deliğinden geçerek boruya girer.

19. yüzyıla değin boru ile klavye arasındaki bağlantı yalnızca mekanik hareketle sağlanırdı; bu yöntem bugün de hâlâ yaygın olarak kullanılmaktadır. Mekanik yoldan sağlanan hareket borulu havalı, elektrikli havalı ve doğrudan doğruya elektriksel türde olur. Bir org genellikle bölmeler biçiminde düzenlenmiştir. Her bölmede, her biri klavyelerle denetlenen birkaç boru takımı bulunur. Ortalama bir repertuvardaki yapıtları çalabilmek için en az iki klavye ile pedal takımı gerekir. Büyük bir orgun, birbiri üstüne yerleştirilmiş, her biri çeşitli ton ve tını borularına komuta eden beş (bazen de daha fazla sayıda) klavyesi vardır.

Orgun bir özelliği de çalgıcıya, temel sese göre daha yüksek ya da daha alçak ses veren boruları birlikte kullanarak ses gürlüğünü ve tınısını değiştirebilme olanağı vermesidir. Bir orgdaki boruların uzunluğu 2 cm ile 9,5 m arasında değişir. Böyle bir orgdan dokuz oktavlık ses elde edilebilir.

Bilinen ilk org, İÖ 250’de İskenderiye’de Yunanlı Ktesibios’un yaptığı hyrdraulos’tur. Bu alet su basıncıyla sağlanan havayla çalışıyordu. Körükle beslenen bir orga ilişkin ilk bilgi bundan yaklaşık 400 yıl sonrasına rastlar. 8. yüzyılda Avrupa’da çeşitli orglar üretilmekteydi. 10. yüzyıldan sonra da org kiliselerde iyice yaygınlaştı. Orgun gelişiminde en önemli aşama 15. ve 16. yüzyıllarda yaşandı; gerek ses niteliği, gerekse mekanik düzeneklerde ilerlemeler oldu, ulusal org yapım okulları ortaya çıktı. 17. yüzyıl başlarına gelindiğinde, orgun temel öğelerinin hepsi iyice gelişmişti. Daha sonra gerçekleştirilenler, org müziğine tonal bir yapı kazandırılmasına yönelik tonal değişiklikler ya da teknolojik ilerlemelerdi.

En önemli org bestecisi olan Johann Sebastian Bach’ın yaşadığı yüksek barok dönemde başlıca iki org yapım okulu varlığını sürdürmekteydi: Fransız okulu ile Alman ve Felemenk okulu. Bach’ın ölümünden sonra org yapımı yavaş yavaş gerilemeye başladı.

20. yüzyılda org yapımında klasik idealler yeniden canlandığı gibi org da yeniden bağımsız bir çalgı olarak görülmeye başladı. 1934’te Laurens Hammond’ın ABD’de yaptığı elektronik org, az yer kaplaması ve ucuz maliyetiyle gerçek org karşısında yeni bir seçenek oluşturdu; ama sesi hiçbir zaman özgün org sesinin yerini tutamadı. Son 30 yılda elektronik alanındaki teknik gelişmelerin sonucunda boruları ve hava mekanizması bulunmayan, sesi elektronik osilatörlerle oluşturulan orglar ve çeşitli klavyeli çalgılar yapıldıysa da, bunlar yalnız pop müzikte ve film müziği gibi alanlarda tutuldu ve kullanıldı.