ÜREME

1. Üremek eylemi.
2. Canlı yapıların, bütün gözlem ölçeklerinde (makromolekül, hücre, organizma), kendileriyle özdeş ya da hemen hemen canlı yapılar meydana getirmesiyle belirgin özellik: Bakterilerin hızlı üremesi. Üremeye elverişsiz birey. Bitkilerin üremesi ekimle, aşıyla, çelikle, daldırma ile sağlanır. (Bk. ansikl. böl. Biyol. ve Bot.)
3. Canlı varlıkların çoğalmasını sağlayan işlev: Üreme organları.

—Anat. Üreme sistemi, anatomik olarak bırbıriyle bağlantılı ve birbirini tamamlayıcı işlevli, erkek ya da dişi cinse ait üreme organlarının tümü. (Bk. ansikl. böl.)

—Bot. Üreme organı, çiçekli bitkilerde erkekorgan ya da dişiorgan; çiçeksiz bitkilerde anteridium ya da arkegon; eğreltilerde ve yosunlarda spor yapıcı organlar.

—Nüfbil.

• Brüt üreme oranı, döllenme dönemi boyunca belli bir grup kadının dünyaya getirdiği ortalama kız çocuğu sayısı. (Bu bir doğurganlık ölçüsü göstergesidir.)
• Net üreme oranı, belli bir grup kadından olan ve döllenme çağına gelen ortalama kız sayısı. (Kuşakların sürmesi için net üreme oranının 1'den yüksek olması gerekir.)

—Zool. iki açıklıklı üreme organı, pulkanatlıların dişisinde iki ayrı bölüt üzerine açılan iki delikten oluşan cinsiyet organı. (Yumurtlama deliği 9. bölüt üzerindedir; çiftleşme deliğiyse 8. bölüt üzerinde ya da 7. ile 8. bölüt arasında, anüsün altında bulunur ve anusla birleşir.)

—ANSİKL. Anat. Üreme sistemi şu organları kapsar:

1. gonatlar ya da cinsel bezler (erbezleri ve yumurtalıklar);
2. Müller ve Wolff kanallarından türemiş kanallar (kadında Fallop boruları, dölyatağıdölyolu, erkekte prostat, boşaltıcı kanallar, epididimler ve götürücü kanallar);
3. dış cinsel organlar (kadında vulva ve dölyolu gi rişi: erkekte kamış).

—Biyol. Paleontoloji bulguları, şimdiki türlere benzeyen ya da benzemeyen canlı varlıkların 600 milyon yıldan beri var olduğunu göstermektedir Oysa, Louis Pasteur'ün deneylerinin, birçok gerçekten biri olarak kesinlikle ortaya koyduğu gibi “kendiliğinden üreme” yoktur, yani canlılar doğrudan doğruya cansız maddeden türeyemez: Omne vivum ex vivo (her canlı bir canlıdan doğar). Canlı dünyanın şim diki durumu, bireylerin üremesi, soyların evrimi ve çeşitli canlı toplulukları arasındaki ekolojik denge gibi üç yönlü bir olguyla açıklanabilir.

Üreme başlıca üç türlü gerçekleşir:

1. virüslere özgü tür dışı üreme virüsler kendi başlarına çoğalamazlar, ancak içine girdikleri hücrede [bakteri ya da ökaryot hücresi] onların yapısal “modeT’ini kopya edecek hücre mekanizmalarını "indükleyerek" kendilerini çoğalttırırlar);
2. eşeysiz üreme basit bir kendi kendini çoğaltmadır: kromozomların kendilerini eşlemeleri, hücre mitozu, bakterilerin ikiye bölünmesi, tomurcuklanma, bitkilerin soğanla, kök sürgünüyle, stolonla, köksapla, doğal çelikle vb. üremesi). Ortaya çıkan ürün kendisini doğuran bireyle özdeştir.
3. eşeyli üreme: genellikle iki bireyle olur, yani ortaya çıkan ürün aynı türden değişik cinsiyette iki bireyin birleşmesinden doğar. Bu iki birey asla özdeş olmadıklarından, ürün ne birine, ne de ötekine aittir; cinsiyet tükenmez bir yenilik kaynağıdır.

Bireyin tamamı bireşeyli ise (genellikle hayvanlar, ikievcikli bitkiler) ayrıeşeylilik vardır. Ana ile baba ikieşeyli ise (salyangoz, yersolucanı. eşeyli çiçekli bitkiler) erdişilik vardır. Her iki durumda da yeni bireyi (zigot) oluşturmak üzere birleşen iki hücre (gametler), özel bir süreç sonucunda, yani meyoz bölünme sonucunda doğan haploit hücrelerdir (bunlar 2 N yerine yalnız N sayıda kromozom taşır). Hemen hemen bütün türlerde iki gamet birbirinden farklıdır: en küçük ve en hareketli olana erkek gamet ya da spermatozoit (kimi bitkilerinkine anterozoit adı verilir), en iri ve yedek besince zengin ve az hareketli olana dişi gamet (hayvanlarda yumurta, bitkilerde oosfer) denir; bu çeşit üremede heterogami sözkonusudur. Nadir durumlarda, gametler görünüşte benzerdir ve o zaman izogami vardır.

ilginç bir istisna tek yanlı eşeyli üremedir: döllenmesiz üreme (partenogenez) ya da birleşen gametler aynı bireyden geli yorsa (tenya, kadıntuzluğu) özdöllenme. Bu çeşitli durumlar arasında daha birçok ara duruma rastlanır.
Ayrıca şunu da belirtelim ki, zigot bütünüyle ananın dışında (oviparlık [yumurtadan üreme]), ya da belirli bir süre ana nın vücudunda, yahut çok daha ender olarak babanın vücudunda gelişebilir (ovoviviparlık, viviparlık, paraviviparlık). O zaman, biraz yaniış olarak ovipar, vivipar vb. “üremeden” söz edilir, oysa aslında bunlar sadece gelişme çeşitleridir.

—Bot. Bitkilerin üreme çevrimi ile hayvanların üreme çevrimi arasındaki en büyük fark, diploit hücrelerin yaptığı gibi meyoz'dan türeyen dört haploit hücrenin (geniş anlamda tetraspor'lar) mitozla çoğalmaya yatkınlığıdır; bunlarda, gruplara göre oldukça değişik derecede gelişmiş olmakla birlikte muhakkak var olan bir haplolaz ya da gametofil evre bulunmak tadır. Bu evre bazı esmer suyosunlarında (fucus) en aza inmiştir; bu yosunlarda gametofit ana hücre 26 özdeş erkek gamete, ya da 23 özdeş dişi gamete bölünür; aynı durum çiçekli bitkilerde de vardır: bunlarla çiçektozu ana hücresi sonuçta sadece üç haploit çekirdek verirken, embriyon kesesi hücresi genellikle 8 hücre verir (ama küpeçiçeğigillerde 4, salepgiller den cypripedium'da 2, kurşunotunda yalnız 1. Bunun tersine kavuşursuyosunlarında (spirogira) olduğu gibi, zigot ya da döllenmiş yumurta ilk bölünmeden itibaren meyoza uğruyorsa gametofit evre, üreme çevriminin tümünü kapsar. Diploit sporofitin küçük bir sporogon haline indirgendiği yosunlarda gametofit, esas bit kiyi oluşturur, ciğeryosunlarında sporofitle eşit önemdedir, eğreltilerde, atkuyruklarında ve kibritotlarında çok küçük boyda bir önçim (protal) halini alır. Suyosunlarında ise önemi çok değişiktir. Gametofitin ana hücreleri olan tetrasporlar genel likle dağılma organlarıdır, kendilerini doğuran sporofitten ayrılırlar. Ama gametofit çok küçük olduğunda durum aynı değildir (çiçekli bitkilerde dişi spor).
Üstün yapılı mantarlarda (gerçek mantarlar) durum tatamen özeldir: bunlarda hayvanlardaki amfimiksi (zigot oluşumu) ile eşdeğerde bir karyogami olmadan önce art arda iki çekirdekli (dikaryon) birçok döl veren bir ilk eşeysel birleşme söz konusudur.

Cinselliğe gelince (biri erkek, diğeri dişi olmak üzere aynı aşamada farklı iki biçimin varlığı) hiç görülmeyebilir (çeşitli mantarlar, mougeotia gibi suyosunları) ya da yalnız gametlerde görülebilir, hatta yalnız gametofite (atkuyruğu ve kibritotunun bireşeyli önçimi), sporlara (erkek mikrosporlu ve dişi makrosporlu heterosporlu türler), spor yapıcı organlara (çiçekli bitkilerin erkekorganları ve dişiorganı), çiçeğin tümüne (aynı bitki üzerinde bir kısmı erkek, diğerleri dişi olan bireşeyli çiçekler: bırevcıklı türler) nihayet sporotifin bütününe, yani bütün çevrime özgü olabilir (ıkievcikli türler: palmiye).

Üstün yapılı bitkilerin üremesindeki ilginç ve belirgin bir özellik de, hayvanlar âleminde gerçek bir benzeri olmayan tohum'un dağılmasıyla bağlantılı olarak gelişmenin bir süre duraklamasıdır.