Üreme Nedir?

ÜREME

1. Üremek eylemi.
2. Canlı yapıların, bütün gözlem ölçeklerinde (makromolekül, hücre, organizma), kendileriyle özdeş ya da hemen hemen canlı yapılar meydana getirmesiyle belirgin özellik: Bakterilerin hızlı üremesi. Üremeye elverişsiz birey. Bitkilerin üremesi ekimle, aşıyla, çelikle, daldırma ile sağlanır. (Bk. ansikl. böl. Biyol. ve Bot.)
3. Canlı varlıkların çoğalmasını sağlayan işlev: Üreme organları.

—Anat. Üreme sistemi, anatomik olarak bırbıriyle bağlantılı ve birbirini tamamlayıcı işlevli, erkek ya da dişi cinse ait üreme organlarının tümü. (Bk. ansikl. böl.)

—Bot. Üreme organı, çiçekli bitkilerde erkekorgan ya da dişiorgan; çiçeksiz bitkilerde anteridium ya da arkegon; eğreltilerde ve yosunlarda spor yapıcı organlar.

—Nüfbil.

• Brüt üreme oranı, döllenme dönemi boyunca belli bir grup kadının dünyaya getirdiği ortalama kız çocuğu sayısı. (Bu bir doğurganlık ölçüsü göstergesidir.)
• Net üreme oranı, belli bir grup kadından olan ve döllenme çağına gelen ortalama kız sayısı. (Kuşakların sürmesi için net üreme oranının 1'den yüksek olması gerekir.)

—Zool. iki açıklıklı üreme organı, pulkanatlıların dişisinde iki ayrı bölüt üzerine açılan iki delikten oluşan cinsiyet organı. (Yumurtlama deliği 9. bölüt üzerindedir; çiftleşme deliğiyse 8. bölüt üzerinde ya da 7. ile 8. bölüt arasında, anüsün altında bulunur ve anusla birleşir.)

—ANSİKL. Anat. Üreme sistemi şu organları kapsar:

1. gonatlar ya da cinsel bezler (erbezleri ve yumurtalıklar);
2. Müller ve Wolff kanallarından türemiş kanallar (kadında Fallop boruları, dölyatağıdölyolu, erkekte prostat, boşaltıcı kanallar, epididimler ve götürücü kanallar);
3. dış cinsel organlar (kadında vulva ve dölyolu gi rişi: erkekte kamış).

—Biyol. Paleontoloji bulguları, şimdiki türlere benzeyen ya da benzemeyen canlı varlıkların 600 milyon yıldan beri var olduğunu göstermektedir Oysa, Louis Pasteur'ün deneylerinin, birçok gerçekten biri olarak kesinlikle ortaya koyduğu gibi “kendiliğinden üreme” yoktur, yani canlılar doğrudan doğruya cansız maddeden türeyemez: Omne vivum ex vivo (her canlı bir canlıdan doğar). Canlı dünyanın şim diki durumu, bireylerin üremesi, soyların evrimi ve çeşitli canlı toplulukları arasındaki ekolojik denge gibi üç yönlü bir olguyla açıklanabilir.

Üreme başlıca üç türlü gerçekleşir:

1. virüslere özgü tür dışı üreme virüsler kendi başlarına çoğalamazlar, ancak içine girdikleri hücrede [bakteri ya da ökaryot hücresi] onların yapısal “modeT’ini kopya edecek hücre mekanizmalarını "indükleyerek" kendilerini çoğalttırırlar);
2. eşeysiz üreme basit bir kendi kendini çoğaltmadır: kromozomların kendilerini eşlemeleri, hücre mitozu, bakterilerin ikiye bölünmesi, tomurcuklanma, bitkilerin soğanla, kök sürgünüyle, stolonla, köksapla, doğal çelikle vb. üremesi). Ortaya çıkan ürün kendisini doğuran bireyle özdeştir.
3. eşeyli üreme: genellikle iki bireyle olur, yani ortaya çıkan ürün aynı türden değişik cinsiyette iki bireyin birleşmesinden doğar. Bu iki birey asla özdeş olmadıklarından, ürün ne birine, ne de ötekine aittir; cinsiyet tükenmez bir yenilik kaynağıdır.

Bireyin tamamı bireşeyli ise (genellikle hayvanlar, ikievcikli bitkiler) ayrıeşeylilik vardır. Ana ile baba ikieşeyli ise (salyangoz, yersolucanı. eşeyli çiçekli bitkiler) erdişilik vardır. Her iki durumda da yeni bireyi (zigot) oluşturmak üzere birleşen iki hücre (gametler), özel bir süreç sonucunda, yani meyoz bölünme sonucunda doğan haploit hücrelerdir (bunlar 2 N yerine yalnız N sayıda kromozom taşır). Hemen hemen bütün türlerde iki gamet birbirinden farklıdır: en küçük ve en hareketli olana erkek gamet ya da spermatozoit (kimi bitkilerinkine anterozoit adı verilir), en iri ve yedek besince zengin ve az hareketli olana dişi gamet (hayvanlarda yumurta, bitkilerde oosfer) denir; bu çeşit üremede heterogami sözkonusudur. Nadir durumlarda, gametler görünüşte benzerdir ve o zaman izogami vardır.

ilginç bir istisna tek yanlı eşeyli üremedir: döllenmesiz üreme (partenogenez) ya da birleşen gametler aynı bireyden geli yorsa (tenya, kadıntuzluğu) özdöllenme. Bu çeşitli durumlar arasında daha birçok ara duruma rastlanır.
Ayrıca şunu da belirtelim ki, zigot bütünüyle ananın dışında (oviparlık [yumurtadan üreme]), ya da belirli bir süre ana nın vücudunda, yahut çok daha ender olarak babanın vücudunda gelişebilir (ovoviviparlık, viviparlık, paraviviparlık). O zaman, biraz yaniış olarak ovipar, vivipar vb. “üremeden” söz edilir, oysa aslında bunlar sadece gelişme çeşitleridir.

—Bot. Bitkilerin üreme çevrimi ile hayvanların üreme çevrimi arasındaki en büyük fark, diploit hücrelerin yaptığı gibi meyoz'dan türeyen dört haploit hücrenin (geniş anlamda tetraspor'lar) mitozla çoğalmaya yatkınlığıdır; bunlarda, gruplara göre oldukça değişik derecede gelişmiş olmakla birlikte muhakkak var olan bir haplolaz ya da gametofil evre bulunmak tadır. Bu evre bazı esmer suyosunlarında (fucus) en aza inmiştir; bu yosunlarda gametofit ana hücre 26 özdeş erkek gamete, ya da 23 özdeş dişi gamete bölünür; aynı durum çiçekli bitkilerde de vardır: bunlarla çiçektozu ana hücresi sonuçta sadece üç haploit çekirdek verirken, embriyon kesesi hücresi genellikle 8 hücre verir (ama küpeçiçeğigillerde 4, salepgiller den cypripedium'da 2, kurşunotunda yalnız 1. Bunun tersine kavuşursuyosunlarında (spirogira) olduğu gibi, zigot ya da döllenmiş yumurta ilk bölünmeden itibaren meyoza uğruyorsa gametofit evre, üreme çevriminin tümünü kapsar. Diploit sporofitin küçük bir sporogon haline indirgendiği yosunlarda gametofit, esas bit kiyi oluşturur, ciğeryosunlarında sporofitle eşit önemdedir, eğreltilerde, atkuyruklarında ve kibritotlarında çok küçük boyda bir önçim (protal) halini alır. Suyosunlarında ise önemi çok değişiktir. Gametofitin ana hücreleri olan tetrasporlar genel likle dağılma organlarıdır, kendilerini doğuran sporofitten ayrılırlar. Ama gametofit çok küçük olduğunda durum aynı değildir (çiçekli bitkilerde dişi spor).
Üstün yapılı mantarlarda (gerçek mantarlar) durum tatamen özeldir: bunlarda hayvanlardaki amfimiksi (zigot oluşumu) ile eşdeğerde bir karyogami olmadan önce art arda iki çekirdekli (dikaryon) birçok döl veren bir ilk eşeysel birleşme söz konusudur.

Cinselliğe gelince (biri erkek, diğeri dişi olmak üzere aynı aşamada farklı iki biçimin varlığı) hiç görülmeyebilir (çeşitli mantarlar, mougeotia gibi suyosunları) ya da yalnız gametlerde görülebilir, hatta yalnız gametofite (atkuyruğu ve kibritotunun bireşeyli önçimi), sporlara (erkek mikrosporlu ve dişi makrosporlu heterosporlu türler), spor yapıcı organlara (çiçekli bitkilerin erkekorganları ve dişiorganı), çiçeğin tümüne (aynı bitki üzerinde bir kısmı erkek, diğerleri dişi olan bireşeyli çiçekler: bırevcıklı türler) nihayet sporotifin bütününe, yani bütün çevrime özgü olabilir (ıkievcikli türler: palmiye).

Üstün yapılı bitkilerin üremesindeki ilginç ve belirgin bir özellik de, hayvanlar âleminde gerçek bir benzeri olmayan tohum'un dağılmasıyla bağlantılı olarak gelişmenin bir süre duraklamasıdır.

üreme

ÇOĞALMA olarak da bilinir, bütün canlılarda çoğalmayı ve türün devamlılığını sağlayan süreç.

Bütün canlı hücrelerinde kromozomların üzerinde dizilmiş olan genler canlının kalıtım yoluyla sahip olduğu özellikleri, genlerin içerdiği dezoksiribonükleik asidin (DNA) molekül yapısı ise genetik kodu belirler.

Eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki tür üreme vardır.
Eşeysiz üreyen canlılarda ana canlının genetik yapısının tıpatıp benzerine sahip tek ya da birden fazla yavru ortaya çıkar. Tekhücreli canlılarda (örn. bakteriler, protozoalar) ana canlı genellikle ikiye bölünerek eş yapıda iki yavru hücre oluşturur. Öbür eşeysiz üreme türleri arasında üreme hücresinin yeni bir bireye dönüştüğü spor oluşumu, ana canlının belirli bölgelerinden yeni bir bireyin oluştuğu (örn. hidra ve mayalarda) tomurcuklanma ile canlının iki ya da daha fazla parçaya ayrıldıktan sonra her parçanın yeni bir bireye dönüştüğü (örn. yassısolucanlar) yenilenme sayılabilir. Bitkilere özgü eşeysiz üremede, bitkinin köksap, soğan ve yumru gibi üremeyle ilgisi olmayan bölümlerinden yeni bireyler oluşur. Bunlara ek olarak, bakteriler, bazı algler ve mantarlarda iki bireyin geçici olarak birleştiği ve kavuşma olarak adlandırılan bir eşeyli üreme süreci de gerçekleşebilir.

Eşeyli üremede, genellikle anne ve baba olmak üzere iki farklı bireyden gelen özel eşey hücrelerinin (gamet) birleşmesiyle yeni birey ürer. Gamet oluşumunu sağlayan meyoz bölünme sonucunda ana hücrenin kromozom sayısının yarısı kadar kromozom içeren (haploit) hücreler ortaya çıkar. Döllenmede haploit sayıdaki iki gamet birleşerek yeni canlının zigot adı verilen ve canlının türüne özgü sayıda (diploit) kromozom taşıyan ilk hücresi oluşur. Eşeyli üreme sonucunda ortaya çıkan bireylerin her biri farklı bir genetik yapıya sahiptir ve farklı özelükler taşır; tek yumurta ikizlerinde olduğu gibi tek bir zigotun bölünmesiyle oluşan birden fazla birey bu kuralın dışında kalır. Hayvanlann çoğunda görülen eşeyli üreme, omurgalılarda tek üreme biçimidir. Üstün yapılı bitkiler de eşeyli ürer; bazı bitkilerde (örn. eğreltiotları) yaşam çevriminde art arda gelen eşeyli (gametofit) ve eşeysiz (sporofit) evreler vardır (bak. döl değişimi).

Eşeyli üremenin daha ender rastlanan türleri aynı canlı tarafından üretilen erkek ve dişi eşey hücrelerinin birbirini döllemesi olan ve erdişi (hermafrodit) hayvanlarla çift eşeyli bitkilerde görülen kendini dölleme ile dişi eşey hücresinin döllenmeksizin gelişerek yeni bir bireye dönüştüğü ve rotiferler, karıncalar ve arılarda yaygın olan döllenmesiz üremedir.
Karada yaşayan omurgalıların üreme organları gametlerin birleşmesini ve gelişmekte olan embriyonun beslenip korunmasını sağlayan yapılar içerir. Döllenme genellikle vücudun içinde gerçekleştikten sonra embriyon dişinin vücudunun dışında ya da içinde gelişebilir. Örneğin, kuşlarda yeni birey dişinin vücudunun dışında, sert kabuklu bir yumurtanın içinde gelişir. Memelilerde embriyon annenin vücudunda gelişir; yavru doğumdan sonra meme bezlerinin ürettiği sütle beslenir

üreme davranışı

canlıların doğrudan soylarını sürdürmeye yönelik olarak gösterdikleri her çeşit etkinlik. Hayvanlar arasında üreme davranışları kadar üreme biçimleri de çok çeşitlidir. Üreme davranışlarının en yaygın rastlanan biçimini eşeysel üreme oluşturur. Yumurta ile spermanın birleşmesiyle karışan genler yeni kuşağın özelliklerinde daha büyük bir çeşitlilik yaratır ve bu genetik çeşitlilik bireylerin, eşeysiz üremeyle ortaya çıkan kuşaklara göre değişken çevre koşullarına daha iyi uyarlanmasını sağlar.
Yumurtaların, larvaların ve yavruların korunması için geliştirilen çok çeşitli davranış kalıplarına karşın birkaç bireyin ortaya çıkabilmesi için çoğu kez milyonlarca yumurtanın döllenmesi gerekir. Özellikle büyük yumurta sarısı yavrunun yumurta evresinde yeterince gelişmesini sağlar. Ama birçok hayvan türünde yavru bakımını anne, baba ya da erişkinler grubu ortaklaşa üstlenir. Asalak türlerde (örn. guguk) erişkinler yavrularının bakımını öbür türlere bırakır ve asalak yavrular besinlerine ortak olan öbür yavruları dışarı atarlar.

Tekhücrelilerin çoğu eşeysiz üremenin temel biçimi olan ikiye bölünme yoluyla ürer. Çok hücreli hayvanlarda üreme eşeysiz, eşeyli ya da değişik zamanlarda değişik biçimlerde ortaya çıkabilir. Bazı durumlarda yumurtadan döllenme olmadan embriyon gelişebilir (örn. erkek halanları). Bazı türler işlevsel erkek ve dişi üreme organlan geliştirebilen erdişi hayvanlardır. Bu türler ikiye bölünerek ya da çiftleşerek üreyebilir. Her birey genellikle hem yumurta hem sperma üretse bile kendini dölleme durumunun gerçekleşmemesi için bu eşey hücreleri farklı zamanlarda oluşur.

Eşeysel üremede yaklaşma, tanıma ye çiftleşme evreleri yırtıcılardan, bazen örümceklerde olduğu gibi kendi türünden sakınmak, yumurta ve sperma üretimini boşuna harcamamak için gelişmiştir. Bu evrelere bazen çeşitli kur yapma gösterileri, türe özgü sesler ve kokularıyla çekici bir etki yaratan feromon denen salgılar eşlik edebilir. Kur gösterileri ve feromonlar gibi karmaşık üreme süreçleri türün varlığını sürdürebilmesinde büyük önem taşır. Örneğin bazı memelilerde boynuzların evrimi, belli bölgeye egemen olma ve bunun sonucu olarak dişiyi elde etme olanağı vermiştir.

üreme organları

canlılarda üremeye ilişkin işlevleri yerine getiren doku ve organlar. Bitki ve hayvanlardaki üreme organlan üreme biçimleri kadar çeşitli ve farklı karmaşıklık düzeyindedir. Örneğin, memelilerde eşey hücrelerini üreten erbezi ve yumurtalıklar aynı zamanda hormon salgılayan bir salgıbezi olarak da işlev görürken, tomurcuklanmayla üreyen tekhücrelilerde tomurcuğun kaynaklandığı üreyimsel bölgenin de bir tür üreme organı olduğu söylenebilir. Tohumlu bitkilerde üreme organı dişiorgan ile erkekorganı banndıran çiçektir. Öte yandan, çok hücreli hayvanların hemen hepsi eşeyli ürer ve eşey hücresi yapan eşey bezleri (gonat) içerir. Hayvanın türüne ve üreme biçimine göre, bu bezlerde yapılan eşey hücreleri (gamet) dişinin vücudunda ya da dışarıda birleşir. Öbür üreme organlan arasında dişilerde yer alan ve döllenmiş yumurtayla (zigot) embriyonun gelişip büyümesini sağlayan dölyatağı, erkek eşey hücresinin (sperma) dışan atılmasını sağlayan kamış (penis), yumurtalıklardan çıkan yumurtanın içinden geçtiği yumurta kanalı (insanda fallop borusu) ve doğum sırasında yavrunun içinden geçerek dişinin vücudundan çıktığı dölyolu da bulunur.