Çinko

MsXLabs.org & Temel Britannica

Çinko, mavimsi beyaz renkte, yumuşak bir metaldir. Kimyasal simgesi Zn, atom numara­sı 30, atom ağırlığı 65,37 olan bu element demirden biraz daha hafiftir. Buna karşılık 419°C olan erime sıcaklığı demirinkinin üçte birini bile bulmaz. Çinkonun kolayca ezilip toz haline getirilebilecek kadar gevrekleşmesi için 200°C'ye kadar ısıtılması yeterlidir.

Ayrı­ca kolayca haddelenerek ince bir levha haline getirilebilir ve nemli havada yüzeyi çok ince bir oksit katmanıyla kaplanır. Gri renkli bu katman metali öyle iyi korur ki, çatı kaplama­sı olarak kullanılan ince çinko levhalar bozul­madan en az 300 yıl dayanabilir. Çinko sanayide kullanılan en önemli metallerden biridir; ayrıca canlılarda çok az miktarda mutlaka bulunması gerekir ve yaşamsal açı­dan büyük önem taşır. İnsanın besinlerle yeterince çinko alamaması büyümeyi gecikti­rir ve bir tür kansızlığa yol açar.

Çinko öbür elementlerle kolayca tepkime­ye girdiği için doğada hiçbir zaman serbest halde bulunmaz; her zaman başka element­lerle bileşikler halindedir. En önemli çinko cevheri, çinko sülfür (çinko ve kükürt bileşi­ği) yapısındaki çinko blendi ya da öbür adıyla sfalerifür. Bu cevheri önem sırasıyla çinko karbonat bileşimindeki kalamin ya da smitsonit ile bir çinko silikat olan hemimorfit izler. Bu üç mineral de genellikle kurşun cevheriyle bir arada bulunduğu için çoğu kez aynı ocaktan hem çinko, hem kurşun cevheri çıkarılır.

Dünyadaki en önemli çinko yatakları ABD, Kanada, Rusya, Avustralya, Peru, Japonya ve Meksika'dadır. Cevherden metali ayırmak için önce çinko blendi havada kavru­lur; böylece kükürt gazı uçar ve geride çinko oksit kalır. Daha sonra çinko oksit karbonla birlikte ısıtılınca, karbon çinko oksidin oksije­niyle birleşerek karbon dioksit halinde açığa çıkar ve element halindeki çinko serbest kalır. Gaz halindeki bu katışıksız çinko yoğunlaştı­rılarak önce sıvı hale getirilir; sonra da kalıplara dökülüp soğutularak çinko külçeleri halinde katılaştırılır. Elektrik enerjisinin bol ve ucuz olduğu yerlerde elektroliz yöntemiyle de çinko elde edilebilir. Bunun için çinko oksit sülfürik asit içinde çözülerek çinko sülfat çözeltisi elde edilir; bu çözeltiden elek­trik geçirildiğinde çinko sülfat ayrışır ve ele­ment halindeki çinko elektrotlarda birikir. Bugün bütün dünyadaki çinko üretiminin yarısı elektroliz yöntemiyle gerçekleştirilmektedir.

Çinkodan sanayide en çok tel örgü, sac levha, kova gibi demir ve çelik ürünlerinin galvanizlenmesinde (çinkoyla kaplanmasın­da) yararlanılır. Galvanizlenecek ürünler sey­rettik bir asitle temizlendikten sonra bir çinko banyosuna, yani erimiş çinkoya daldırılır; böylece yüzeyleri ince bir çinko katmanıyla kaplanır. Bu katman demir ve çeliği paslan­maya (oksitlenmeye) karşı korur. Ayrıca gal­vanizlenecek ürünün yüzeyine erimiş çinko püskürtülerek, içinde bol çinko bulunan bir boyayla yüzeyi boyanarak ve elektroliz yoluy­la da çinko kaplama yapılabilir.

Sanayide üretilen çinkonun büyük bölümü de, bir bakır ve çinko alaşımı olan pirinç başta olmak üzere çeşitli alaşımların yapımında kullanılır. Kuru pillerin dış kabı da genellikle çinkodandır. Basınçlı dökümler için kullanılan alaşımlarda da çinko önemli bir yer tutar. Motorlu araçların karbü-ratörleri gibi, çok dayanıklı olması gerekme­yen karmaşık biçimli metal parçalar basınçlı döküm yöntemiyle üretilir. Erimiş metalin basınç altında çelik kalıplara döküldüğü bu yöntemde tek kalıptan birkaç döküm elde edilebilir.

Çinko Bileşikleri

Çinko bileşiklerinden çoğunun günlük ya­şamda çeşitli kullanım alanları vardır. Çinko beyazı ya da çinko üstübeci adıyla bilinen çinko oksit boyalarda pigment (renk verici madde) olarak çok kullanılır; çinko sülfür ve çinko kromat da önemli pigmentlerdir. Çinko oksit ayrıca kibrit yapımında, lastik sanayisin­de, merhem ve kozmetiklerin yapımında kullanılır. Az miktarda bakır, manganez, gümüş ya da arsenik katıldığında ışıma özelliği kazanan çinko sülfürden de floresan ve katot ışınlı lambaların yapımında yararlanılır. Çinko sülfat tarım koruma ilaçlarında, kumaşların boyanmasında ve tıpta, çinko klorür ise ağaç eşyanın korunmasında ve lehim yapımında kullanılır.