Tekke Edebiyatı (Tasavvuf Edebiyatı)

Tasavvuf edebiyatı, Halk edebiyatının "tasavvufi halk edebiyatı" türü 12’nci yüzyılda Ahmed Yesevi ile başladı. Konusu Allah'a ulaşmanın yolları, ahlak ve nefsin terbiyesidir.
Anadolu’nun bu alandaki ilk ve en büyük şairi Yunus Emre’dir. Anadolu’da 19'uncu yüzyıla değin çeşitli tarikatlarla gelişen bu edebiyat geleneğinin sürmesinde en önemli rolü Alevi-Bektaşi ve Melami-Hamzavi şairler oynadı.
Tasavvuf edebiyatı şairleri, yalın bir dille, hece ölçüsüyle ya da aruzun heceye yakın yalın kalıplarıyla şiirler yazdılar. Tasavvuf şiirinin genel adı, özel bestelerle okunan ve tarikatlara göre değişik isimlerle anılan ilahilerdi. Nazım birimi dörtlüktü. Ama gazel biçimde yazılmış ilahiler de vardır. Bu edebiyatın düzyazı biçimini ise evliya menkıbeleri, efsaneler, masallar, fıkralar ve tarikat büyüklerinin yaşamlarını konu alan yapıtlar oluşturur.
Eserler dörtlük birimiyle yazılmıştır. Genellikle yarım uyak kullanılır . En büyük şairleri Yunus Emre, Hacı Bektaşi Veli, Pir Sultan Abdal, Abdal Musa, Abdû Furkan gibi önemli şairleri vardır. bu şairler tarihin ve günümüzün en önemli şairleridir. Tasavvuf felsefesine göre kainatın yaratılış sebebi tanrının kendi güzelliğini görmek ve bilinmek istemesidir. Tanrının "ol" emri ile kainat yaratılmıştır. Varlıklar tanrıdan kopma bir parçadır. Dolayısıyla Tanrı "vahded-i Vucut" yani tek varlıktır. Dolayısıyla evrendeki varlıklar asıl varlığa dönmek ister. Varlığın kendi varlığını tanrı varlığında yok etmesi tasavvufta en son aşamadır.

_____
Tekke Şiiri
Tekke şiiri, dini ve tasavvufi halk şiiri adı ile de anılmakta olup XI. ve XII.yy’larda tanrı aşkı ve ahiret duygularını dile getiren aşıkların yarattığı bir edebiyat türünün ürünüdür. Dini ve tasavvufi halk şiirinin en önemli ustaları Ahmet Yesevi, Yunus Emre, Hacı Bayram-ı Veli vb.’dir.

Tekke Şiirinde Türler
1- İlahi:
İlahiler, tasavvuf görüş ve anlayışını anlatan bunun inceliklerini, ilahi hikmetleri ve sırları dile getiren manzumeler olup herhangi bir tarikatın izini taşımaksızın Tanrı’yı öven, Tanrı’nın büyüklüğü ve gücünü telkin eden şiirlerdir. Dini törenlerde ve dergahlarda kendine özgü bir makamla söylenir. İlahiler dörtlükler ya da beyitlerle yazılırlar. Dörtlüklerle yazılanlar genellikle 7′li, 8′li bazen de 11′li hece ölçüsü ile koşma uyak düzeninde yazılır. Beyit ile yazılanlar ise genellikle 11,14 ve 16′lı hece ölçüsü ile bazıları ise aruz ölçüsüyle yazılır.
Özellikleri

*Dini tasavvufi Türk şiirinde Allah sevgisini anlatan AllaH'ı öven manzumelerdir.
*Dini yönü ağır basar.
*Divan şiirinde tevhid münacatin karşılığıdır.
*Yapı olarak Türk Halk nazım biçimlerinde koşmaya benzer.
*Hece ölçüsünün genellikle 8'li kalıbıyla aaab,cccb,dddb uyak düzeninde ifade edilir.
*Dörtlükler şeklinde yazılır.Dörtlük sayısı 3-6 arasında değişir.
*Tarikatlara göre çeşitli adlar alır.Mevleviler ahin, Bektaşiler'de nefes, Gülşeniler'de tabuğ, Halbatiler' de durak, Aleviler'de deme gibi.

2- Nefes
Dini temellere bağlı aşık edebiyatı nazım şekillerinden ilahilerin Alevi-Bekteşi aşıklarınca yazılanlarına denir. Konusu genellikle tasavvuftaki vahdet-i vücud, Alevi-Bektaşi ilkeleri tarikat kurallarıyla ilgilidir. Dili sade bir Türkçe olan nefesler biçim olarak koşma gibidir. Dörtlükler halinde hece ölçüsünün 7,8,11′li kalıpları ile ya da az da olsa aruzla yazılanlara rastlanmaktadır.
3- Ayin
Mutasavvuflara has bazı hal ve hareketleri ifade etmek için ilk defa İranlılar tarafından kullanılan ayin terimi daha sonra Türk Tasavvuf Edebiyatına da geçmiş Mevlevilerin sema meclislerinde söyledikleri ilahilere verilen ad olmuştur.
4- Tapuğ
Gülşeni tarikatında ayinler sırasında okunan şiirlere tapuğ denir.
5- Durak
Mevlevi dışındaki tarikatların hemen hepsinde bulunan fakat genellikle Halveti Tarikatına mensup kişilerce zikrin birinci bölümünü teşkil eden Kelime-i Tevhidden sonra İsm-i Celal zikrine geçmeden önce verilen orada bir yada iki zakir tarafından her makamdan okunan, serbest olarak bestelenmiş Türkçe manzumelerdir.
6- Cumhur
Mevlevi ve Bektaşi dergahları dışında topluca okunan ilahilere verilen addır.
7- Hikmet
Dini ve tasavvufi halk şiirinde şairin anlayış ve sezgilerine göre din konularını işleyen şiirlere denir.
8- Devriye
Dini ve tasavvufi halk edebiyatında devir nazariyesini işleyen şiirlerdir.
Devriye; evrenin ve insanın Tanrı’dan çıkıp, tekrar Tanrı’ya dönmesi felsefesine göre yazılan tasavvufi şiirlerdir.
9- Şathiye
Dini ve tasavvufi halk şiirinde genel olarak mizahi manzumelere şathiye adı verilir. Şathiyeler, mutasavvuf şairlerce söylenmiş ya da yazılmış, tasavvufi inançları dile getiren, anlaşılması yorumlanmasına bağlı şiirlerdir.
10- Tevhid
Allah’ı, yaratılış ve kainatın aslı gibi unsurları bir arada yorumlayan manzumelere “tevhid” denir. Divan edebiyatı nazım türlerinden gazel, kaside ve mesnevi biçimlerinde kaleme alınmışlardır.
11- Nutuk
Tekkelerde tarikat ulularının özellikle eğitici mahiyette olmak üzere söyledikleri şiirlere verilen addır.
12- Deme
Alevi tarikatından olan tasavvuf şiirlerinin tarikatlarını ve hareketleriyle ilgili temaları işleyen, sorunlarını konu edinen şiirlerine “deme” adı verilir. Genellikle 8′li hece ölçüsüyle yazılan demeler saz eşliğinde kendine özgü bir makamla söylenir.
13- Duvaz
Düvaz imam, düvaze, imam da denilen duvazlar On İki İmam’ı öven nefeslerdir.

_____
Tasavvuf Terimleri

Tasavvuf terimi SözLük Karşılığı Tasavvuftaki Karşılığı

Abdal: bilgin, şerefli, cömert İnsanları işlerine karışma izni verilmiş tasavvuf ulusu
aşk: aşırı sevgi ve bağlılık duygusu Kulun Allah'a olan sevgisi, ilahi aşk
Aşık: aşık olan, seven Allah'a erişmek isteyen
maşuk,canan: aşık olunan, sevgili Allah
Ehl-i harabat: meyhane sakinleri dervişler
Harabat: 1. harabe yerler 2. meyhaneler 1. Allah'a aşık olanın kalbi 2.tekke
Hüsn: güzellik İlahi güzellik
Saki: içki sunan Doğru yolu gösteren şeyh, mürşid
Şarap: içki İlahi aşk
Tecelli: açık, zahir olma Kalpte Allah'tan gelen nurların ortaya çıkması
sufi, sofi, mutasavvıf: Tasavvuf felsefesine bağlı kimse Dünya zevklerini ikinci planda tutup Allah sevgisini kazanmaya çalışan kişi
Vahdet-i Vücut: Varlık birliği Tek ve gerçek varlık Allah'tır.Tüm evren onunla birlik ve bütünlük içindedir.
Vücud-ı Mutlak: Mutlak varlık Asıl varlık Allah'tır,bütün varlıklar onun görüntüsü, yansımasıdır.
Hüsn-i Mutlak: mutlak güzellik Tanrı'nın güzelliği, kusursuz
insan-ı Kamil: olgun insan Nefis mertebelerini tamamlayıp kemale ulaşan kişi
Fenafillah: Allah'ın varlığı içinde yok olmak Nefsin arzularından geçip varlığını Allah için görmektir.
Masiva: bir şeyden başka olan şeylerin hepsi Allah'ın dışındaki her şey, kesret (çokluk) alemi
Enel-hak: ben Hakk'ım Tanrı bendedir. Allah'tan başka gerçek hiçbir varlık yoktur. İlk kez büyük İslam mutasavvıfı Hallac-ı Mansur söylemiştir.
Mürit: irade eden Bir tarikat şeyhine bağlanarak, ondan tasavvuf yollarını öğrenen onun doğruluğundan ayrılmayan kimse
Mürşid: İrşad, eden doğru yolu gösteren Tarikat piri,şeyhi
Pir: yaşlı, ihityar kimse Tarikat şeyhi, mürşit
Taht makamı: Hükümdarların oturduğu büyük, süslü koltuk Tarikat şeyhliği, mürşitlik makamı
Hak Nefesi: doğru nefes Doğru söz, mürşidin sözlerinin Allah ile ilgili olması

MsXLabs Üye Girişi