millet

(Arapçada “topluluk”), çoğul MÎLEL, Kuran’da Hz. İbrahim ve öbür ilk peygamberlerin yaydıkları dine, dolayısıyla bu dinin gerçek mensupları sayılan Müslümanlara verilen ad. Osmanlı Devleti’nde özellikle 19. yüzyıldan sonra Hıristiyanlar ve Yahudiler gibi Müslüman olmayanlar için de aynı ad kullanılmıştır.

Heterojen bir toplum yapısı olan Osmanlı Devleti’nde, 18. yüzyıl sonlarına değin, Kuran’daki tanıma uygun olarak Müslü- manlara “ehl’el-mille”, onların koruyuculuğundaki gayri müslimlere de “eh'Pelzimme” deniyordu. 19. yüzyıl başlarında idari özerkliği olan gayrimüslim cemaatler de birer millet olarak anılmaya başladı. Etnik kökene bağlı olmayan bu millet sisteminde salt dinlere dayalı bir ayrım öngörülmüştü. Örneğin, aynı dili konuşan Osmanlı Ermenileri tek bir millet sayılmamakta, “Ermeni Katolik”, “Ermeni Protestan” milletlere ayrılmaktaydı. Buna karşılık değişik etnik kökenlerden gelen Müslümanlar tek bir millet sayılıyordu. İlk önce yer ve zamana göre değişen yönetsel yöntemlerden oluşan millet sistemi 19. yüzyıl boyunca belirginleşti. Bu milletler kendi yasalarınca örgütlenirdi ve başlarında özellikle belirli vergi ve harçların ödenmesi ve iç güvenlik konularında merkezî yönetime karşı sorumlu dinsel önderleri bulunurdu. Bunlara ek olarak, her millet, merkezî yönetimin görev alanına girmeyen toplumsal ve yönetsel işlerin sorumluluğunu da üstlenirdi. Milletler kendi işlerini, dışarıdan karışılmaksızm, cemaat meclisinde (meclis-i milli) yürütürlerdi.

Osmanlı millet sisteminin taşradaki düzenini, '‘milletbaşı” sanını taşıyan ve ruhani liderliği üstlenen kişiler sağlamaktaydı. Kırsal alanlarda gayri müslimlerin ihtiyar heyetleri kendi aralarından bir de “kocabaşı” denen muhtar seçerlerdi. Kocabaşılar, kendi milletlerine düşen yükümlülüklerin aksatılmadan yerine getirilmesinden de sorumluydu.

Millet sisteminin Osmanlı toplumuna ve yönetimine getirdiği başlıca kavramlar şunlardı:
1) Millet-i müteşerria-i İslamiye (şeriata bağlı bütün Müslümanlar, özel anlamda Sünni uyruklar),
2) millet-i hakime/millet-i galibe (Müslüman çoğunluk, ümmet-i Muhammed topluluğu [Türkler, Araplar, Acemler, Arnavutlar, Boşnaklar vb]),
3) millet-i mahkume/millet-i mağlube (Müslüman olmayan Osmanlı uyrukluları),
4) milet-i müctemia-i Osmaniye (Osmanlı uluslar topluluğu),
5) milet-i müttehide-i Osmaniye (Osmanlı egemenliği altındaki Türk, Arap, Rum, Sırp vb ulusları). Etnik anlam veren bu son tanım, 1877’de Heyet-i Mebusan’ın açılışında kullanıldı; ruhani başkanların meclis oturumlarına katılmaları da bu tanımla sağlandı.

Millet sisteminin çözülmesi bütün yurttaştan kapsayan laik yasalann çıkarıldığı 1856’da başladı. Böylece milletlerin yönetsel özerkliği de büyük ölçüde ortadan kalktı. Dine dayalı millet sisteminden, etnik kökene dayalı millet kavramına geçiş, İl. Meşrutiyet’ten sonra hızlandı. Bu dönemde Milliyecilik denen Türkçülüğü ortaya atanlar ile Millet-i Muazzama-i Osmaniye (Büyük OsmanlI Ulusu) görüşünü savunanlar arasında önemli görüş ayrılıkları ortaya çıktı.