Sudan Tarihi
MsXLabs.org & Temel Britannica

Afrika'nın kuzeydoğusunda, Kızıldeniz'in kıyısında yer alanbağımsız bir cumhuriyettir. Kuzeydoğudaki Kızıldeniz kıyısı dışında ülke Mısır, Libya, Çad, Orta Afrika Cumhuriyeti, Zaire, Uganda, Kenya ve Etiyopya ile çevrelenmiştir. Doğudan batıya en geniş yerinde 1.577 kilometrelik uzunluğuyla, Sudan Afrika kıtasının en büyük yüzölçümlü ülkesidir. Ama büyük bir bölümü insan yaşamayan sıcak ve kurak çöllerle kaplı olduğu için, nüfusu yüzölçümüne göre çok düşüktür.
Sudan'ın en büyük özelliği Nil Irmağı'nın ülke topraklarından geçmesidir. Irmağın iki kolu olan Beyaz Nil ve Mavi Nil Sudan'ın başkenti Hartum'da birleşir (bak. NİLlRMAĞl). Sudan topraklarının Hartum'un kuzeyinde kalanbölümü, Nil vadisi dışında baştan başa çöllerle kaplıdır. Hartum'dan güneye doğru inildikçe yağmur oranı ve toprağın verimliliği artar. Bu bölge fundalıklar, savanlar ve tropik yağmur ormanlarıyla kaplıdır. Sudan'da fil, asları, pars, suaygırı, zürafa ve arıtılop gibi yabanıl hayvanlar, ayrıca çeşitli kuşlar yaşar.
Sudan'ın adı, İS 9. yüzyılda bölgeyi fetheden Araplar'ın verdiği Biladü's-Sudan (&Siyahlar Ülkesi) adından gelir. Ülkenin güneyinde yaşayanların çoğunluğu Sudanlı'dır. Avcılık, balıkçılık yapan ve sığır besleyen bu halk, sazlarla kaplı kulübelerde yaşar. Güneyliler yerel dinlere ya da Hıristiyanlık'a bağlıdır. Ülkenin kuzeyinde yaşayan Arap ve Nübyeli karışımı halkın büyük bir bölümü Müslüman'dır; çoğunluğu çiftçi ve köylüdür. Ülkede çok sayıda göçebe de bulunur.

SUDAN'A İLİŞKİN BİLGİLER
RESMİ ADI: Sudan Cumhuriyeti.
YÖNETİM BİÇİMİ: Geçici yasama meclisi bulunan askeri yönetim.
YÜZÖLÇÜMÜ: 2.503.890 km2.
NÜFUS (1992): 29.971.000.
BAŞKENT: Hartum.
BAŞLICA KENTLER VE NÜFUSLARI (1983): Omdurman (526.2887), Hartum (476.218), Kuzey Hartum (341.146), Port Sudan (215.000), Vad Medani (1987; 145.000).
DOĞAL YAPI: Güneyde Nil Irmağı'nın akaçladığı verimli ve kısmen ormanlık bir bölge bulunur. Kızıldeniz kıyısında denize paralel uzanan dağ dizisi yer alır. En yüksek nokta Kinyeti Dağı'dır (3.187 metre). Ülkenin kuzeyinin büyük bir bölümü çöllerle kaplıdır.
BAŞLICA ÜRÜNLER: Pamuk, yerfıstığı, arapzamkı.
EĞİTİM: Zorunlu değildir.

Sudan'ın güney kesiminde büyük yerleşimler yoktur. Kızıldeniz kıyısında yer alaniç ve dış ticaret limanı Port Sudan ile başkent Hartum, ülkenin kuzeyindeki başlıca yerleşim merkezleridir. Hartum'un güneyinde, Nil'in iki ayağı arasında kalangeniş ovaya Cezire denir. Mavi Nil'e bağlı sulama kanalları ile sulu tarım yapılan bu bölgede yetiştirilen yüksek nitelikli pamuk dış ülkelere satılır. Ülkenin ortasında bulunan Kordofan bölgesinde yetişen bazı Afrika akasyalarından arapzamkı elde edilir. Tahıl ve yerfıstığı gibi tarım ürünleri yetiştirilir. Ormanlık bölgelerden maun gibi değerli ağaçlar elde edilir. Kömür ve maden çıkanmmın çok düşük olduğu Sudan'da modern sanayi kuruluşları yok denecek kadar azdır.
Sudan'daki karayollarının büyük bölümü topraktır. Bunlar yağmurda kullanılamaz hale gelir. Port Sudan'da başlayan bir demiryolu kuzeydeki önemli yerleşim birimlerini birbirine bağlar. Nil Irmağı'nın üzerinde işleyen gemilerle Cuba'ya kadar yolcu ve mal taşınır. Hartum Afrika'nın doğusundaki en önemli havayolu ulaşım merkezlerinden birisidir.

Tarih
Sudan'ın erken dönem tarihi, özellikle İÖ 11. yüzyıldan İS 4. yüzyıla kadarki Eski Mısır tarihi ile bağlarıtılıdır. 7. yüzyılda Mısır'ı fetheden Araplar sonradan Sudan'ın kuzeyini de ele geçirdiler. Ülke yüzyıllar boyunca yari Arap, yarı Afrikalı yerel krallar ve kabile şeflerince yönetildi. Kuzeyde yaşayanlar sık sık güneyden köle topladılar. Mısır Valisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa, özellikle ordularına asker toplamak amacıyla 1820-21 yılların: da Sudan'ı fethetti. Böylece Sudan, bütün Nil havzasını bir bayrak altında toplamayı amaçlayan Mısır'ın yönetimine girdi. Mısırlılar Avrupa'nın desteğini sağlamak amacıyla İngiliz görevliler getirdiler. Bunların en ünlüsü olan general Charles George Gordon adaletli bir yönetim kurmaya ve kölelik düzenini kaldırmaya çalıştı. Ne var ki, Sudanlılar'ın büyük bir bölümü çok güç koşullar altında yaşamayı sürdürüyordu. Bu yüzden Mehdi olduğunu iddia ederek ortaya çıkan tarikat önderi Muhammed Ahmed İbnü's-Seyyid Abdullah'ın başlattığı ayaklanmayı desteklediler. Mehdi 1882'de Sudan halkını Mısır yönetimine karşı kışkırtmaya başladı. 1885'te Hartum'u aldı; bu sırada general Gordon ayaklanmacılarca öldürüldü.
Mısır 1882'de İngilizler'in işgaline uğramıştı. 1886'da İngiliz ve Mısır orduları birlikte, Sudan'ı yeniden ele geçirmeye başladılar. 1898'de Abdullah bin Muhammed yönetimindeki Sudan ordusu, Hartum yakınlarındaki Omdurman'da yapılan savaşta general Herbert Kitchener'ın birliklerine yenildi. Ülke 50 yıl boyunca Mısır-İngiliz ortak yönetimi altında yaşadı.
1930'larda ve 1940'larda gelişen Sudan milliyetçiliği, Sudan'ın 1956'da bağımsızlığını kazanmasıyla sonuçlandı. 1969'da kuzeydeki subaylar hükümeti devirdiler ve general Cafer Numeyri komutasında bir Devrim Komuta Konseyi kuruldu. 1970'te dinci çevrelerin, 1971'de de komünistlerin düzenlediği hükümet darbeleri bastırıldı ve yapılan bir halkoylamasıyla devlet başkanı seçilen Numeyri 1972'de konseyi dağıttı. Ülke bir süre barış içinde yaşadı. Daha sonra Numeyri ülkeyi şeriata göre yönetmek isteyerek yasalanbuna göre düzenlemeye başladı. Bu yüzden güneyli putperest ve Hıristiyan Sudanlılar yönetime karşı ayaklarıdılar. 1985'te, Savunma Bakanı General Abdurrahman Sivar ed-Dahab bir darbeyle yönetimi ele geçirerek Numeyri'yi iktidardan düşürdü. Yeni bir anayasa hazırlarıdı ve 1986'da seçimler yapıldı. En güçlü parti olan Ümmet Partisi bir koalisyon hükümeti kurduysa da, kuzeyde güçlenen Ulusal İslami Cephe'nin de koalisyona katılması sorunları artırdı. 1989'da yeni bir hükümet darbesi yapıldı. Ama güneyde şeriat uygulamasının kaldırılmasını isteyen Sudan Halk Kurtuluş Ordusu ile general Ömer el-Beşir başkanlığındaki yeni hükümet arasında bir anlaşmaya varılamadı.
Hükümet kuvvetleri ile Sudan Halk Kurtuluş Ordusu (SHKO) arasındaki çarpışmalar 1990 başlarında daha da şiddetlendi. Öte yandan, iki başarısız darbe girişimi yeni tutuklama ve idamlara yol açtı. Birleşmiş Milletler kaynakları iç savaş ve kıtlık yüzünden ülkede son dört yılda 500 bin kişinin öldüğünü tahmin ediyordu. Hükümet ülkenin gıda yardımına gerek duyduğunu ancak Şubat 1991'de kabul etti.
Körfez Savaşı nedeniyle 1991'de Kuveyt'te çalışan binlerce Sudanlı'nın ülkeye geri dönmesi ekonomik sıkıntilandaha da artırdı. Sudan'ın Irak'ı desteklemesi dış yardımların büyük ölçüde kesilmesine yol açtı. Hükümet SHKO temsilcileriyle Nijerya'da yürütülen barış görüşmelerinin boşa çıkmasından sonra, Mart 1992'de güneyde yeni bir saldırıya geçti. Çatışmaların sürmesine yol açan başlıca anlaşmazlık noktalanhükümetin şeriat düzeninde, SHKO'nun da güney bölgesinin kendi geleceğini belirlemede diretmesiydi.