Cenâb-ı Hân Selim-i ma'delet-kâr
Ki oldur merkez-i perkâr-ı dünya

Edüp takdim-i azla-ı mesalih
Cihanı kıldı ma'mur'z-zevâyâ

Geçüp tedkîk-i Oklidis-i re'yi
Hikemde oldu Eflatundan alâ

Mühimmât-ı umûr-u cengi yeksa
Aristo gibi tedbir etti hakka

Edüp ezcümle ihya fenn-i harbi
Mühendishane bünyad etti hâlâ

Kılup te'sis-i eşkâl-i mühimmat
Binası oldı kıstas-ı temaşa

Bu mısra geldi bir târih Galib
Mühendishane-i nev-resm-i vâlâ

• Abdullah Ramiz Paşa - 1803-1808
• İbrahim Sâib Efendi - 1824-1825
• Mirliva Seyyid Ali Paşa -
• Ferik Bekir Paşa - 1847
• Ferik İsmail Paşa
• Ferik Selim Paşa
• Ferik Ethem Paşa
• Ferik İsmail Paşa (2. defa)
• Ferik Cemal Paşa
• Ferik Ramiz Paşa
• Ferik Selim Paşa (2. defa) 1288 (1871) yılından itibaren askeriye ile birleştiğinden
• Müdür Binbaşı Nuri Bey
• Müdür Kaymakam Abdurrahman Bey
• 1876 yılından sonra okulun askeriyeden ayrılarak tekrar Mühendishaneye dönüştüğünde
• Müşir Hüseyin Tevfik Paşa (Tayininde Ferik) (meşhur matematikçi 1878- 1880)
• Ferik Muzaffer Paşa
• Ferik Hasan Edip Paşa
• Ferik Ahmet Paşa
• Müşir Mustafa Zeki Paşa

• Hüsn-ü hat (güzel yazı), imlâ, resim, Arapça, geometriye giriş, rakam, Fransızca

• İlm-i hesap, usul-i hendese, Coğrafya, Arapça, Fransızca

• Coğrafya, düzlemsel trigonometri, cebir, arazi ölçümü, harp tarihi

• Koni kesitleri (Fenn-i mahrutiyat), diferansiyel hesap, entegral hesap, mekanik, astronomi, balistik, istihkâm, talim nazariyeleri.

Mühendishanede 1796 yılında kurulan matbaanın müdürlüğüne geometri ve cebir hocası Abdurrahman Efendi getirilmiştir. Bu matbaada basılan ilk kitap Mahmut Raif efendi'nin yazdığı Fransızca kitap olması muhtemeldir.

Diğer eser ise Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn hocalarından Seyyid Mustafa'nın 1803'de Üsküdar'da Mühendishane'nin yeni matbaasında basılan yine Fransızca olan kitabıdır.

Bütün bu eserler, okutulan dersler, tatbikat şekilleri, sınıfların, aletlerin tanzimi ve kullanılması Mühendishane'nin batıya açılan ilk pencere olduğunu göstermektedir.

Gerek binası, gerek aletleri ve öğretim elemanları ile Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn çok iyi bir okul olduğundan Mühendishane-i Bahrî-i Hümâyûn'un talebeleri bazı dersleri haftanın iki günü onlarla beraber görürlerdi.

Kapdan-ı Derya Küçük Hüseyin Paşa'nın III. Selim'e takdim ettiği 26 Ocak 1797 tarihli lâyihada, bu iki okulun ayrılması gerektiği, aksi halde amacın kaybolacağı önce de yazıldığı gibi arz edilmiş ise de bu iki okul bir üniversitenin iki fakültesi gibi 1808 yılına kadar beraberce devam etmiştir. Önce de yazıldığı gibi 1807-1808 yılları Osmanlı Devletinin karışıklık yıllarıdır. III. Selim'in öldürülmesi ve IV. Mustafa'nın kısa saltanatı ve büyük reformcu III. Mahmud'un tahta geçmesi ile Mühendishane'nin gelişmesi de bu devrede arzu edildiği gibi olamamıştır. 1808'de iki Mühendishane ayrılmış, Mühendishane-i Bahri-i Hümâyûn 1822 yılında bir yangın dolayısıyla Parmakkapı'daki bıçkı atölyesine taşınmış, nihayet 2 Şubat 1825 tarihli bir fermanla bu iki okul resmen biribirinden ayrılmıştır.

Yeniçeriler 1826'da kaldırılınca yerine Asâkir-i Mansure-i Muhammediye namıyla yeni bir teşkilât kuruldu. Yeniliğe karşı çıkanların önlenmesinden sonra sıra bilim alanında İslahat yapmağa gelmişti. Yeni kurulan Orduda her taburda iki mühendisin bulunması şart koşuldu. Bunlara Mansure mühendisi dendi. Okulun öğrenci sayısı 40'dan 100'e çıkarıldı. Mühendishaneye hoca yetiştirmek için 2 subay ve 10 öğrenci İngiltere'ye gönderildi.

Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn'un hocalarının en meşhuru El Hac Hafız İshak Efendi'dir. İshak Hoca'nın Yanya'nın Narda kazasında doğduğu ve müslümanlığı kabul eden bir aileden geldiği, İbranice, Latince, Rumca, Arapça, Fransızca bildiği, bilhassa Fransızca'dan birçok eser adapte ettiği bilinmektedir. Buna mukabil Sevim Tekeli, İshak Hoca'nın Safiye Sultan ile evlenen Deli Hüseyin Paşa'nın torunu olan Kapucubaşı'nın oğlu olduğunu ve 1769 yılında İli. Mustafa'nın Peşkir Oğlan'ı olarak Saraya girdiğini, Hotin savaşında yaralandığını, 1770'de Kaptan-ı Derya Gazi Hasan Paşa'nın yanına girdiğini, 1776'da Paris'e kaçtığını, 1787'de geri döndüğünü, 1787'de Paris'e gönderildiğini, Dışişlerinde tercümanlık yaptığını, 1807'de Kapakçı isyanında Tersane Hahamı hüviyetine bürünerek saklandığını, 1816'da Mühendishane-i Berrî-i Hümâyûn'a hoca olduğunu, 1835 yılında Süveyş'de vefat ettiğini yazmaktadır. Bu hesaba göre İshak Hoca'nın 85 yaşında vefat etmiş olduğu çıkar. İki ayrı İshak Efendi olması gerekir. Bunlardan Mühendishane'deki Hoca İshak Efendi Musevi asıllıdır. 1807'de Tersane Hahamı hüviyetine bürünmüş olması ihtimal dahilindedir).

İshak Hoca'nın eserlerinin bir bölümü İshak Hoca'nın el yazısıyla İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Araştırma Merkezi'ndedir. Eserleri yazılış tarihi sırasına ve tarihi belli olmayanların en sona alınmak suretiyle aşağıdaki gibidir.

1- Usulü's Siyağa, 1831 yılında Fransızca'dan adaptasyon suretiyle yazılmış¬tır (Top dökümü üzerinedir).

2- Mecmua-i Ulûm-i Riyaziye, İshak Hoca'nın en önemli eseridir. 4 ciltten ibarettir. 1831-1834 yılları arasında, 1841-1845 yılları arasında Mısır'da Bulak Matbaasında tekrar basılmıştır. Fransızca eserlerden tercüme ve te'lif etmek suretiyle meydana getirilmiştir.

1. Cilt (1831) Aritmetik, geometri, cebir konularını ihtiva eder. Ayrıca, uzunluk ve ağırlık ölçüleri gösterilmiştir.

2. Cilt (1831) düzlemsel geometri, trigonometri, arazi ölçümü, topografya, koni kesitleri, diferansiyel ve entegral hesaptan bahseder. El yazması nüshası İTÜ'de bulunmaktadır.

3. Cilt (1832), Fiziğin çeşitli dallarını içine alır. Kuvvet, katı cisimler mekaniği, hidrolik, nehir hidroliği, akışkanlar mekaniği, optik. 4. Cilt (1834), Isı, elektrik, mıknatıs, küresel trigonometri, astronomi, biyolo¬ji, akustik, botanik, jooloji, anotomi, mineroloji, jeoloji ve kimya'ya aittir.

3- Usûl-ı İstihkâmat (1832). Belvan adında bir Fransız mühendisin eserinden tercüme edilmiştir.

4- Tahfetu'l Ümerâ (1827), kumandanların vazifeleri hakkında bir risaledir.

5- Aksü'l Merâyâ Ahzi-z Zevâyâ (1832). Oktant-sektant ve daire-i inikaâs gibi yükseklik ve mesafe ölçmeğe ait aletlerin kullanılması üzerinedir. İTÜ'de yazma nüshası vardır.

6- Küre, oktant ve sektant, Hikmet (Fizik) üzerine bazı risaleleri var ise de görülememiştir.

7- Kavaid-i Ressamiye, İTÜ'de İshak Hoca'nın el yazısıyla mevcut olan bu eser arazi ölçümü ve uygulamasından bahseder. İTÜ'deki yazma 173 + 16 yaprak.

8- Risale-i Ceyb (Sinüs risalesi)

9- El Risalet el Berkiyye fi'l Alât el Ra'diyye - Buharın keşfinden sonra ilk uskurlu denizaltı yapan Robert Fulton'un (1765-1815) eseri. Fransızca'dan tercüme edilmiştir.

İshak Hoca'dan sonra Mühendishanede çeşitli değişiklikler yapılmıştı. 1847 yılında Avrupa'dan dönen Tophane nazırı Bekir Paşa Mühendishane Nazırı olarak okula yeni bir şekil vermiş ve Topçu ve Mimari yani istihkâm okulu haline dönüştürülmüştür. İdadî üzerine 4 yıllık Harbiye ve Mimar (istihkâm) sınıfı açılmış, Avrupa'dan birçok uzman getirilmiştir. 1265(1849) yılında bulunan bu uzmanlar İngiliz Mr. Senk, arazi ölçümü, analitik geometri ve astronomi derslerini, Alman yüzbaşı Schmidt, fizik, balistik v.b., Alman teğmen Bonn, mimarlık, mühendislik, askeri coğrafya, Alman Blum Paşa, istihkâm, harp tarihi, Alman Grünwald (İskender Paşa), topçuluk derslerini vermişlerdir).

Mühendishane'de 1864 yılında idadî Galatasaray'a, 4 yıllık tahsil ise Harbiye'ye nakledildi. 1867 yılında Galatasaray'da bütün askeri okulların idadisi Kuleli Kışlasına götürülünce, Galatasaray'da sivil mahiyette Mekteb-i Sultanî açıldı. 1871 yılında Topçu ve İstihkâm Harbiye'den ayrılarak tekrar eski Mühendishane'ye döndü, bu suretle Mühendishane'ye "Mahreci Mekâtibi Askeriye" de denildi. 1874 yılında Galatasaray'da Paris'teki Ecole des Ponts et Chaussees'yi takliden "Turuk ve Mebair" veya Mühendishane-i Mülkiye adıyla bir sivil mühendislik okulu açıldı. Ancak bütün öğrencileri gayri müslimlerden ibaret oldu. Okul 5 sene sonra kapatıldı.

II. Abdülhamit Mühendishane'yi eski durumuna kavuşturmağı kararlaştırdı. Mühendishane'nin gelişmesini sağlamak için meşhur matematikçi Vidinli Hüseyin Tevfik Paşa'yı 1878 yılında Mühendishane Nazırı tayin etti. Fakat Tevfik Paşa çok kısa bir müddet bu görevde kaldığı için arzu ettiği hizmeti yapamadı.

Hüseyin Tevfik Paşa, Osmanlı tarihinde fen alanında araştırmalar yaparak önemli orijinal eser yayınlayan tek ilim adamı olarak görülmektedir. 1882 yılında İstanbul'da İngilizce olarak yayınladığı "Linear Algebra" adlı kitap, matematiğin çok yeni ve güç bir alanında yazılan tamamen orijinal bir eserdir. Tevfik Paşa'nm diğer eserleri maalesef ülkemizde korunamamış ve 1882'deki Linear Algebra'dan ise ancak bir nüsha bulunabilmiştir.

Hüseyin Tevfik Paşa'nın eserleri şunlardır:

• 1- Zeyl-i usul-i Cebir
• 2- Cebr-i Âlâ
• 3- Fenn-i Makina
• 4- Mebahis-i İlmiye Mecuasmda yazdığı makaleler (Hesab-ı Müsenna = Dual Aritmetique)
• 5- Tahir Paşa'nın Usul-i Cebir adlı eserine yazdığı ek türevler,Taylor ve Mc'Lauren bahisleri içerir.
• 6- Usul-i llm-i Hesap
• 7- Astronomi
• 8- Mahsusat ve Gayrı Mahsusat (Felsefeye ait bir eserdir).
• 9- Linear Algebra

Yukarıda 1-8 olarak gösterilen eserlerin maalesef hiçbiri kütüphanelerimizde bulunamadı. Ancak Hüseyin Tevfik Paşa'nın yazdığı en önemli eser olan Linear Algebra'nın 1882'de İstanbul'da yayınlanan 1. baskısından bir adet Kandilli Rasathanesinde, 1892'de yapılan 2. baskısından 2 adet İTÜ merkez kitaplığında olmak üzere toplam 3 adet bulunabildi. 1892 baskısından bir adet ise Almanya'dan Celâl Şengör tarafından satın alınarak Türkiye'ye getirildi. Hüseyin Tevfik Paşa'nın 1882 yılındaki Linear Algebra adlı eseri İstanbul'da Boyacıyan Matbaasında İngilizce basılarak 69 sayfa olarak yayınlanmıştı. 1892 yılında genişletilmiş 2. baskısı yine aynı matbaada 189 sayfa olarak tekrar basılmıştı. Bu eser 1843 yılında Hamilton tarafından bulunan ve fizikteki uygulaması dolayısıyla büyük önem taşıyan Kuaternion'lar üzerinedir. Tevfik Paşa dört boyutlu cebrin 3 boyutlu alt cebrinin bulunmamasından dolayı bu alandaki çalışmalarını sürdürmüş ve kompleks sayılar cebrini içine alan üç boyutlu cebri inşa etmiştir. Tevfik Paşa'nın oluşturduğu cebir üç boyutlu uzay vektörleri kümesinden ibarettir. Hüseyin Tevfik Paşa'nın oluşturduğu cebrin assosyatif olmadığı yani ikiden fazla vektörün çarpımının sıraya bağlı olduğu hususu ancak 1957 yılında ispatlanmıştır. Tevfik Paşa'nın yaptığı bütün işlemler tamamen doğrudur veTevfik Paşa Osmanlı Devletinde son 400 yıl içerisinde fen alanında uluslararası değer taşıyan araştırmalar yapan tek ilim adamı olmuştur.

Kaynak