TANZİMAT FERMANI
Bu belgeye Gülhane'de okunduğu için Gülhane Hatt-ı Hümayunu da denir. Tanzimat Fermanı devletin kötüye gidişi ile ilgili ilginç bir saptama yapar. Bu saptamaya göre yüzyıllardır yaşanan sorunlardan Osmanlı Devleti'nin bir ders almadığını söyleyebiliriz. Oysa gerçek bu değildir. Osmanlı yaşadığı sorunlardan dersler çıkarmıştır ve Tanzimat Fermanı ve döneminin Osmanlılar üzerinde uygarlaştırıcı, toplumu geliştirici yönleri olacaktır.
Tanzimat dönemi devlet adamlarının görüşüne göre Osmanlı Devleti kuruluşundan itibaren şeriata uymuş, devlet kudretli ve halk refah içinde olmuştur. Son 150 yıldır ise şeriata ve faydalı kanunlara uyulmamak yüzünden zaaf ve fakirlik gelmiştir. Oysa ülkenin coğrafi mevkii, verimli arazisi ve halkının yetenekleri dolayısıyla, doğru tedbirlerle 5-10 sene zarfında kalkınabilinirdi.

Tanzimat Fermanı Maddeleri

Öyle ise Osmanlının bu kötü durumdan kurtulması için yapılması gerekenler vardı.

1. Can, ırz, mal güvenliği sağlanmalıdır. Canından, malından güvenli olan kimse kendisini işine verir( Ancak bu maddeden en çok yararlanan yönetenler sınıfının ulema dışında kalan bürokrat sınıfı oldu Reşit ve yandaşları kendilerini güvenceye aldılar.)
2. Vergi herkesin kudretine göre belirlenmeli ve bundan fazlası alınmamalıydı.(Yedd-i Vahit ve İltizam usulünün sakıncalarına dikkat çekiliyordu.)
3. Askerlik süresinin sınırlandırılması(Tarım ve ticaret işlerinin aksaması, nüfusun çoğalmasını engellemesi sorunlarını ortadan kaldırmaya yöneliktir.) Her erkeğin askerliği vatan hizmeti olarak 4-5 yıl yapması kararı alınıyordu.
4. Bu düzenlemelerden Müslümanlar kadar Müslüman olmayanlar da yararlanacaktır( Bu cümlecikle Müslüman'la Müslüman olmayana yasalar önünde eşitlik getiriliyordu.
5. Bütün bu ilkeler çerçevesinde Meclis-i Ahkam-ı Adliye'ce kanunlar yapılacak ve bunlara uygun davranılacağına dair başta padişah, ulema ve vekiller Hırka-i Şerif odasında yemin edeceklerdir( Böylece padişah kanun gücünün üstünlüğünü kabul etmiş oluyordu.)
6. Şeriat kanunlarına aykırı davrananların, rütbeye ve hatır gönüle bakılmaksızın cezalarını vermek üzere bir ceza kanunnamesi hazırlanacaktır( Burada öncelikli amaç rüşvetin engellenmesiydi.)

Ferman yeni bir dönemin açılmakta olduğunu özellikle vurguluyordu. Ancak fermanın sonunda normal bir zamanda çok garip kaçacak bir ifade yer alıyordu. Dost devletler Tanzimat Fermanının tanık olsunlar diye ferman İstanbul'daki bütün elçiliklere resmen bildirilecekti. Yani devletin bu ıslahatı dış devletlere noterlik hatta belki garantörlük işlevi yüklüyordu. Başka bir deyişle Tanzimat'ın yaptırımı Avrupa Devletlerinin ağırlığı oluyordu. Diğer bir yaptırımı da Allah'tı. Ferman, aykırı davranışta bulunanlara "Allah'ü Teala hazretlerinin lanetine mahzar olsunlar ve ilelebet felah bulamasınlar" diye beddua ediyordu.
Ancak her şeye rağmen ( Belge Osmanlı bağımsızlığına olumsuz etki yapsa da, M. Reşit Paşa İngiliz desteği ve isteği ile fermanı hazırlasa da ) Tanzimat'ı ve onun getirdiklerini reddetmemiz pek mümkün görülmüyor. Çünkü Tanzimat'ın uygarlaştırıcı, toplumu geliştirici yönlerini görmemek, bunları takdir etmemek bağnazlık olur.