Hallac-ı Mansur (857-922)

Büyük İslâm sûfilerinden. Asıl adı Ebu'l Mugîs Hüseyn b. Mansûr el-Beyzâyî olan Mansûr babasının adıyla anılmıştır.
Daha küçükken, babası­nın, Dicle üzerinde Vasıt kasabasına geldiği ve Mansûr'un burada 12 yaş­larında Kur'an-ı Kerîm'i ezberlediği bilinmekle birlikte nerede ve nasıl bir tahsil gördüğü hususlarında fazla bilgi yoktur. 20 yaşlarında Tüster'de Sehl b. Abdullah 'tan, bir süre sonra Bas­ra'da Amr b.Osman Mekkî'den ta­savvufun inceliklerini öğrendi. Daha sonra Mekke'ye gitti, orada kaldığı süre içinde devamlı oruç tuttu ve kim­seyle konuşmadı. Hac dönüşü Bağ­dat'ta Cüneyai Bağdadi, Ebu'l-Hüseyn Ahmed Nuri ve Amr Mekkî ile görüşüp onlardan feyz aldı. Son­ra tekrar Tüster'e döndü.

Bazılarının tarizleri üzerine Sûfilik kıyafetini değiştirerek halk kisvesine büründü. Ta­lebeleri ile beraber ikinci defa hacca gitti. Dönüşünde asker kıyafetine gi­rerek putperest diyarı olan Hind'e, oradan Horasan'a, Türkistan'a ve ta Çin sınırına kadar giderek oralarda yaşayan halka tslamiyeti anlattı ve onları Allah yoluna davet etti. Geri dönünce H.287/900 yıllarında üçün­cü defa hacca gitti ve orada halktan kendisine işkence yapılmasını iste­di. Bağdat'a geri dönünce, Müslü­manlar uğruna, halk tarafından öldü­rülmeyi talep etti. Bu sırada meşhur "Ene'l-Hakk" sözünü söyledi; bu söz kısa zamanda bütün İslam diyarına yayıldı. Bir süre habsedildi, suçsuz ol­duğu anlaşılınca serbest bırakıldı.

"Ene'l-Hakk" sözü çok çeşitli şekil­lerde yorumlandı. Bu arada ismi Ismailîye, Karmatiye ve Hanbelî mezhebleri mensubları arasında bazı siya­si hadiselere karıştı ve ağır suçlama­larla tekrar hapsedildi, sekiz yıl kadar hapiste yattı ve sonunda idama mah­kûm edildi. İdam hükmü, devrin İs­lam halifesi tarafından da tasdik edi­len Hallâc-ı Mansûr, H.309/922'de İbn Abdüssamed tarafından önce kır­baçlandı, sonra elleri ve ayakları ke­sildi, ardından asıldı ve cesedi yakı­larak külleri minareden Dicle Nehri'ne atıldı.

Kendisine ayrıca, insanların gö­nüllerinde dolaşanları açıkladığı için "sırları pamuk gibi atan" manasın­da Hallâcü'l esrâr da denmektedir.

Hallâc-ı Mansûr'un tek eseri Kitâbu't-Tavâsîn L. Massignon tara­fından La Passion d'al-Hallaj (Paris 1922) adıyla bir incelemeyle birlikte yayınlanmıştır. Aynı eser, Yaşar Nu­ri özturk tarafından Hallacı Mansûr'a dair bir bölüm, notlar ve açık­lamalarla birlikte Hallâc'ı Mansûr ve eseri Kitâbu't-Tavâsîn (İstanbul 1976) adıyla tercüme edilerek yayınlanmış­tır.