Ziya Gökalp

Doğum: 1876, Diyarbakır
Ölüm: 1924, İstanbul
Yazar, düşün adamı.

Diyarbakır Askerî Rüştiyesi'ni bitirdi. Mülkiye İdadisi'nde ve Baytar Mektebi'nde okudu. Okulun son sınıfındayken II. Abdülhamit'in zorbalık rejimine karşı gizli bir cemiyete katıldığından 9 ay Taşkışla Hapishanesi'nde yattı; çıkınca da Diyarbakır'a sürgün edildi (1900). Arapça ve Farsça öğrendi. Bir yandan da İttihat ve Terakki Partisi'nin Diyarbakır Şubesi'ni açarak siyasal eyleme geçti. Dicle ve Peyman gazetelerini çıkardı.

1910'da Selânik'te toplanan İttihat ve Terakki Partisi'nin genel kongresine Diyarbakır delegesi olarak katıldı. Merkezi umumiyeye (genel merkez) üye seçildi. İttihat ve Terakki Lisesi'ni kurdurarak ilk kez bu lisede toplumbilim dersini programa aldırdı. Daha sonra, Ergani-Madeni'nden mebus seçilince İstanbul'a yerleşti. Türk Ocağı'nın çalışmalarına katıldı. 1918'de Hars ve İlim Heyeti üyeleri arasında görev aldı. İstanbul'un İngilizler tarafından işgal edilmesine kadar İstanbul Darülfünunu'nda toplumbilim dersi okuttu (Ekim 1914-28 Ocak 1919).

Bir süre Bekirağa Bölüğü'nde tutuklu kaldıktan sonra Malta Adası'na sürüldü. Dönüşünde (19 Mayıs 1921) bir süre Diyarbakır'da oturdu; sonra Telif ve Tercüme Encümeni Reisliği'ne atanınca Ankara'ya yerleşti. Diyarbakır'dan milletvekili seçildi (11 Ağustos 1923). Genç Kalemler (1911). Türk Yurdu (1912), Tanin, Halka Doğru, Türk Sözü, İslâm, İktisadiyat, Millî Tetebbular, Muallim, Darülfünun Edebiyat Fakültesi, İçtimaiyat, Harf ve kendi yayımı Yeni Mecmua'da (66 sayı, 12 Temmuz 1917 - 26 Ekim 1918) dil, tarih, toplumbilim alanlarındaki araştırma yazılarının yanı sıra yeni dil hareketine örneklik amacıyla manzumeler yayımladı.

Malta sürgününden dönüşünde Diyarbakır'da çıkardığı Küçük Mecmua'da (33 sayı, 5 Haziran 1922 - 5 Mart 1923), Hakimiyeti Milliye, Yeni Türkiye ve Cumhuriyet gazetelerinde dil ve edebiyat konularının yanı sıra siyasal ve toplumbilimsel yazılar yazdı. İkinci Meşrutiyet'in ilânından sonra İttihat ve Terakki Fırkası'nın Genel Merkezi'ne seçilen Gökalp, Selânik'te yerleşerek ulusçuluk ülküsünü yayma girişimlerine başladı. Başlangıçta Turancılık gibi, dolaylı yoldan Enver Paşa'nın Almancı politikasını destekleyen manzumelerine, yazılarına karşın, daha sonra ulusal çıkarları gözeten düşüncelerini sistemleştirmeye çalıştı. Çalışmalarıyla Millî Edebiyat akımının güçlenme aşamasına katkıda bulunan düşün ve sanat adamlarına öncülük etti.

Başlıca yapıtları:

"Şaki İbrahim Destanı" (1908)
"Kızıl Elma" (şiirler, 1915)
"Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak" (1918)
"Yeni Hayat" (şiirler, 1918)
"Altın Işık" (şiirler, 1923)
"Türkçülüğün Esasları" (1923)
"Türk Medeniyeti Tarihi" (1925)
"Malta Mektupları" (1931)