ESO-Avrupa Güney Gözlemevi (European Southern Observatory)
Gökbilim hep en eski bilim dalı olarak tanımlanır. Hiç şüphe yok ki temiz bir gecede gökyüzünü boydan boya kaplayan görkemli Samanyolu’nun yıldız kuşağı bütün çağların ve bütün kültürlerin insanlarına dehşet verici bir manzara şeklinde görünmüş olmalı. Bugün, gökbilim en ileri teknolojilerden ve bilim adamlarının kullanabileceği çok yönlü tekniklerden bazılarını kullanarak en modern ve en güçlü bilimlerden biri olarak göze çarpmaktadır. Ve şimdi gökbilim için heyecan verici zamanlar: Teknoloji artık Evren’in diğer ucundaki cisimleri çalışmamıza ve diğer yıldızların etrafındaki gezegenleri saptamamıza izin veriyor. Artık heyecan verici temel bir soruyu cevaplamaya başlayabiliriz: Evrende yalnız mıyız?
ESO’nun Paranal Gözlemevi gökbilimde en üstün hükümetler arası bilim ve teknoloji kuruluşudur. Tasarıma, inşaya ve önemli bilimsel keşiflere olanak sağlayan güçlü yer tabanlı gözlem faaliyetlerine odaklanan iddialı bir program yürütmektedir. ESO ayrıca gökbilim araştırmalarında teşvik edici ve düzenleyici bir dayanışma konusunda öncü rol oynamaktadır.
ESO Şili’nin Atacama Çölü bölgesinde benzeri olmayan üç adet dünya-sınıfı gözlem yerleşkesi işletmektedir: La Silla, Paranal ve Chainantor. ESO’nun ilk yerleşkesi La Silla, Santiago de Şili’nin 600 km kuzeyindeki 2400m yüksekliğinde bir dağdır. Burası ayna çapları 3.6m’yi bulan birkaç tane optik teleskopla donatılmış durumdadır. 3,5 metrelik Yeni Teknoloji Teleskobu (NTT) dünyada ilk kez bilgisayar kontrollü ana aynaya sahip olması bakımından teleskop mühendisliği ve tasarımı konusunda çığır açmıştır. Bu teknoloji ESO’da geliştirildi ve şimdi dünyanın bütün büyük teleskoplarına uygulanmış durumdadır. ESO’nun 3,6 metrelik teleskobu şimdi dünyanın önde gelen ötegezegen avcısına ev sahipliği yapıyor: eşsiz hassaslıktaki bir tayfçeker HARPS (Yüksek Hassasiyetli Dikine Hız Gezgen Arayıcısı- High Accuracy Radial velocity Planet Searcher).
La Silla gökbilimde ön sırada yer alırken ve yer tabanlı gökbilimde bilimsel olarak en üretken olma konusunda ikinci sırada yer alırken, 2600m yükseklikteki Paranal bölgesindeki Çok Büyük Teleskop (VLT) Avrupa gökbiliminin en iyisi konumundadır. Paranal, Şili’deki Antofagasta’nın 130 km güneyinde, Büyük Okyanus kıyısının 12 km içerisinde Dünya’nın en kuru yerlerinin birinde yer almaktadır. Buradaki bilimsel çalışmalar 1999 yılında başlamış ve muazzam ölçüde birçok başarılı araştırma faaliyetine imza atılmıştır.
VLT son teknoloji ürünü en sıra dışı teleskoptur. Sadece bir değil, her biri 8.2 metrelik ana aynaya sahip olan dört teleskoptan oluşmaktadır. Böyle bir teleskopla 30. kadirdeki gök cisimlerinin görüntüleri bir saatlik bir pozla elde edilebilir. Bu değer çıplak gözle gözlenebilen nesnelerin yaklaşık 4 milyar katı daha sönük haline karşılık gelmektedir.
VLT’nin en heyecan verici özelliklerinden bir tanesi onun devasa bir optik girişimölçer olarak (VLT Girişimölçeri yada VLTI) kullanılabilmesidir. Bu, 1.8 metrelik Yardımcı Teleskoplar’ın bir ya da daha fazlasını içeren birkaç teleskoptan elde edilen ışığın birleştirilmesiyle oluşturulur. Bu girişimölçer durumunda teleskop en uzak aynalar arasındaki mesafe büyüklüğündeki bir teleskop kadar keskin bir görüşe sahiptir. VLTI için bu mesafe 200 metre kadardır.
ESO teleskoplarının kullanımı için her yıl, 2000 kadar proje önerisi yapılmaktadır, uygun olan gecelerden dört ile altı kat daha fazla. Yıllık olarak bir çok tarafsız hakemlerce incelenen yayınlarla sonuçlanan gözlemler sayesinde ESO dünyanın en üretken yer-tabanlı gözlemevidir: sadece 2008 yılında, 700 adet bilimsel makale ESO’nun verilerine dayanarak yayınlandı, bu da ESO’yu dünyanın en üretken gökbilim gözlemevi yapmaktadır.
Dünyada var olan en büyük yer-tabanlı gökbilim projesi olan Atacama Büyük Milimetre/milimetre-altı Dizgesi (ALMA- The Atacama Large Millimeter/submillimeter Array), dünya gökbiliminde devrim oluşturan bir tesis konumundadır. ALMA milimetre ve milimetre-altı dalgaboylarında gözlem yapacak 66 adet dev 12-metre ve 7-metre çaplarındaki bir dizgeden oluşacak. ALMA’nın inşası 2003 yılında başladı ve bilimsel gözlemler ise 2011 yılında başlayacak. Dünya’nın en yüksek gözlem yerleşkelerinden birinde bulunan ALMA 5000m yüksekliğinde Llano de Chajnantor’da yer almaktadır. ALMA projesi Avrupa, Doğu Asya ve Kuzey Amerika tarafından Şili Cumhuriyeti ile ortak yürütülmektedir. ESO ALMA’nın Avrupa temsilcisidir. Chajnantor bölgesi aynı zamanda ESO tarafından Onsala Uzay Teleskobu (the Onsala Space Observatory), Max Planck Radyo Gökbilim Enstitüsü ve ESO’nun kendisi adına yürütülen 12 metrelik APEX milimetre ve milimetre-altı teleskobuna da evsahipliği yapmaktadır.
VLT’nin ötesindeki gelecek adım ise 42 metrelik birincil aynasıyla Avrupa Aşırı Büyük optik/kırmızı-ötesi Teleskobu E-ELT’yi (European Extremely Large optical/infrared Telescope) inşa etmektir. ESO’nun inşasının detaylarını ortaklarıyla birlikte hazırladığı E-ELT “gökyüzünü izleyen en büyük göz”- dünyanın en büyük optik/yakın-kırmızı-ötesi teleskobu olacak. E-ELT gökbilimdeki en zorlu, çözülemeyen soruların çoğunu ele alacak. Galileo’nun teleskobuyla 400 yıl önce yaptığı gibi Evren anlayışımızda bir devrim bile oluşturabilir. İnşa için nihai “yola devam” komutunun 2011’de verilmesi bekleniyor. Gözlemlerin ise gelecek on yıl içinde başlaması planlanıyor.
ESO genel merkezi Almanya’nın Münih kenti yakınlarındaki Garching’de yer alıyor. Burası gözlemevlerine en gelişmiş aletlerin sağlanması için teknik geliştirme programlarının yapıldığı ESO’nun bilimsel, teknik ve yönetimsel merkezidir. Aynı zamanda, ESO ve Avrupa Uzay Ajansı tarafından ortak yürütülen Uzay Teleskobu - Avrupa Koordinasyon Tesisi’ne de ev sahipliği yapmaktadır.
Kaynak:ESO (European Southern Observatory)
Son düzenleyen nötrino; 3 Nisan 2016 00:10
