Arjantin

İspanyolca resmî adı REPÜBLİCA ARGENTİNA
Güney Amerika’da ülke.

Yüzölçümü 2.780.092 km2, nüfusu (1991) 32.470.000’dir. Başkenti Buenos Aires’tir. Arjantin Güney Amerika Kıtası’nın güney kesiminde. Oğlak Dönencesi’nden Antarktika’ya doğru uzanmış bir kamayı andıran Arjantin topraklan, 22°-52° güney enlemleri ile 54° - 74° batı boylamları arasında yer alır. Kuzeyden güneye uzunluğu 3.800 km, doğudan batıya en geniş yeri 1.423 km’dir. Güneyinde ve batısında Şili, kuzeyinde Bolivya ve Paraguay, kuzeydoğusunda Brezilya ve Uruguay yer alır. Güneydoğuda, Atlas Okyanusuna kıyısı 4.725 km’yi aşar. Batı ve güneybatısı And Dağları ile çevrilidir. 1820’den beri üzerinde Arjantin’in hak iddia etmesine ve 1982’de Arjantin ordusunun kısa süreli işgaline uğramasına karşın İngiltere’nin denetiminde bulunan Falkland Adaları (Malvinas Adaları), ülkenin en güney ucunun 515 km kuzeydoğusunda yer alır.

DOĞAL YAPI

YÜZEY ŞEKİLLERİ.

Değişken bir yüzey yapısı olan Arjantin, her biri kendi içinde farklılaşan dört ana bölgeye ayrılabilir: Kuzeydoğudaki astropik düzlükler, Pampa, Patagonya ve Andlar bölgesi.

Parana Irmağının ikiye ayırdığı astropik düzlüklerin, ırmağın doğusunda kalan kesimi Mesopotamia olarak bilinir. Bölgenin, Parana Irmağının kuzey ve batısında kalan kesimi ise, Gran Chaco’nun (avlanma bölgesi) Arjantin sınırları içindeki bölümünü oluşturur. Pilcomayo, Bermejo ve Dulce ırmaklarının suladığı bu bölge orman ve savanlarla kaplıdır. Buenos Aires’in kuzeyinde Uruguay ve Brezilya ile sınırlanan Mesopotamia bölgesi, küçük tepeler ile bataklık ve yağmur ormanlarından oluşur. Brezilya ile Paraguay arasına bir dil gibi sokulan Misiones eyaleti, astropik ormanlarla kaplı, kumtaşı ve bazalttan oluşan bir platodur. Yörenin en yüksek tepesi 1.029 m ile Victoria’dır.

Parana Irmağının batısı ile güneyinde kalan Pampa bölgesinin doğu sınırını, kuzeyde Rio de la Plata ile güneyde Colorado Irmağı arasında uzanan Atlas Okyanusu kıyıları çizer. Pampa, dünyanın en verimli tarım alanlarından biridir. Kumlu tepeler, verimli çayır alanları ve bataklıklı düzlüklerden oluşan Pampa bölgesi Salado, Carcaranâ ve Quinto ırmakları menderesler oluşturarak akar.

Rio de la Plata’nm, Arjantin’in dünya ticareti açısından en önemli giriş noktasını oluşturan geniş ağzı, yüksek otlarla örtülü bataklıklarla kaplıdır. Atlas Okyanusunun Buenos Aires’e yakın kıyılarında ise, üzerinde kum tepecikleri bulunan geniş kumsallar yer alır. Güneye, Colorado Irmağına doğru birkaç liman, sayfiye yeri ve köy bulunmasına karşın bu bölgede kıyıya ulaşım zordur.

Colorado Irmağının güneyindeki toprakların büyük bölümünü içine alan Patagonya bölgesinin çorak bozkırları büyük koyun sürüleri için geniş otlaklar sağlar. Macellan Boğazına kadar uzanan, ırmak ve buzullarla aşınmış bu bölgede yükselti en çok 1.000 m’ye ulaşır. Colorado Irmağından Tierra del Fuego’ya (Ateş Toprakları) kadar inen Patagonya kıyıları, genellikle yarlar biçiminde denize uzanır.

Dünyanın en sarp yükseltilerinden bazıları, Arjantin’in tüm batı sınırını kaplayan Andlar bölgesinde yer alır. And Dağlarının ortalama yüksekliği 5.000-7.000 m arasında değişir. Ülkenin en yüksek noktası, 6.959 m ile Aconcagua Dağıdır. Zengin maden yataklarının bulunduğu bu bölgede, Punalar olarak bilinen, soğuk ve kurak bir çöl bölgesi yer alır. 39. paralelin güneyinde Tierra del Fuego’ya kadar uzanan görece alçak Patagonya Andları’nın yamaçları ise ormanlarla kaplıdır. Patagonya Andları çaprazlamasına vadiler, göller ve çayır alanları ile parçalanmıştır. Buzulların ve volkanik hareketlerin biçimlendirdiği oluşumlar yöreye egemendir. Andlar bölgesinde yer alan, jeolojik bakımdan hareketli San Juan eyaletinde 1944 ve 1977’de iki büyük deprem olmuştur.

Arjantin’in en büyük ırmak havzasını, üçte ikisi Uruguay, Brezilya, Paraguay ve Bolivya topraklarında kalan ve yaklaşık 5.000.000 km2’lik bir alanı akaçlayan Rio de la Plata oluşturur. Irmağın en önemli kolları, Parana, Uruguay, Iguazü (Iguaçu), Pilcomayo, Paraguay, Carcaranâ, Bermejo ve Salado’dur. Güney’deki Patagonya ırmakları, And Dağlarından çıkarak Atlas Okyanusuna ulaşır. Colorado (960 km), Negro (636 km) ve Chubut (810 km) ırmakları üzerinde sulama amaçlı barajlar bulunur. Pampa bölgesindeki Chiquita Gölü havzasını Dulce, Primero ve Segundo ırmakları sular. And Dağlarından doğan Desaguadero Irmağı ile kollarından, hem sulamada, hem hidroelektrik enerji üretiminde yararlanılır. And Dağlarından doğan bazı küçük akarsular ise, batıya yönelerek Şili topraklarından Büyük Okyanusa dökülür.

İKLİM

Arjantin, hemen bütünüyle güney yarıkürenin ılıman iklim kuşağında yer alır. Ülkenin kuzeydoğusunda nemli ve astropik iklim egemendir. Pampa bölgesinde iklim, enlem derecesine ve dağlarla okyanusa olan yakınlığa göre değişiklik gösterir. Güney bölgeleri genel olarak daha soğuktur. En güneydeki Tierra del Fuego’da mayıs- ağustos ayları sıcaklık ortalaması 2°C iken, ocak-şubat ayları ortalaması 9°C’dir. Kuzeydeki Chaco yöresinde ise aynı aylarda sıcaklık ortalaması sırasıyla 18° C ile 28DC’dir. En çok yağış alan yöre, Uruguay ve Parana ırmakları arasındaki Mesopota- mia’dır. Tierra del Fuego’nun güney ucunda ve Patagonya Andları’nın büyük bölümünde de bol yağış görülür. Buenos Aires eyaletinin yer aldığı nemli Pampa bölgesinde yıllık yağış, doğuda 990 mm’den Andlar’a yakın yörelerde 510 mm’ye kadar değişir. Gene de Arjantin topraklarının büyük bölümü kıraç ya da yarı-kıraçtır.

BİTKİ ÖRTÜSÜ VE HA YVAN VARLIĞI.

Ülkenin kuzeydoğu ucundaki astropik ormanlar, bambu ve palmiye gibi büyük ağaçlar bakımından zengindir. Chaco yöresinde de palmiye ve kaktüs türlerinin yanı sıra que- bracho denen ağaçlar bulunur. Kuzeyde tapir, jaguar, domuz, maymun, yılan türleri, timsah ve geyik yaşar. Ilıman Pampa yöresinde yerli türlerin yanında Avrupa’dan getirilen bitki ve hayvan türlerine de rastlanır. Pampa’da monte adıyla bilinen bodur ve odunsu bitkiler yetişir. Buralarda vaşak, puma, sansar, sürüngen türleri, geyik, kartal, yabandomuzu ve devekuşu yaşar. Güneydeki fundalık ve çayırlık Patagonya düzlüklerinde ise guanako (lamaların atası sayılan deve benzeri bir hayvan) ve değişik kuş türleri görülür. Güney Andlar’ m yaprakdöken ağaçlardan oluşan ormanlarında, hem dışarıdan getirilen, hem de yerli geyik türleri, yaban domuzu, puma ve vaşak bulunur. Andlar’ın dikenli fundalıklarla kaplı soğuk ve kurak yörelerinde ise guanako, vikunya, lama ve alpakanın yanı sıra puma, tilki, kartal, akbaba ve çinçilla türlerine rastlanır.

YERLEŞME DOKUSU.

19. yüzyıl ortalarına değin yoksul bir bölge olan Pampa, demiryolu yapımı, okyanus taşımacılığının artması ve Ingiliz sığırlarının yöreye getirilmesi ile gelişmeye başladı. Hayvancılık ve et ihracı, yabancı sermayeyi de bölgeye çekerek ülkenin başlıca zenginlik kaynağı oldu. Buenos Aires, Rosario, Cördoba, Mar del Plata ve Bahıa Blanca gibi önemli kentlerin yer aldığı bölgede, zengin çiftçilerin yanında refah düzeyi yüksek bir orta sınıf oluştu.

Parana ve Uruguay ırmakları arasında kalan kuzey düzlükleri, ülkenin koyun yetiştirilen başlıca yöresidir. Kuzeye doğru uzanan Misiones eyaleti Paraguay çayı (nıate), astropik meyveleri ve yağmur ormanları ile ünlüdür. Kuzeyde, Brezilya sınırında, bir dizi adanın üzerine 90 m yükseklikten dökülen ünlü Iguazü Çavlanı bulunur. 20. yüzyıla değin Yerlilerden ve Mestizolardan oluşan seyrek bir nüfus barındıran yöreye, II. Dünya Savaşı ertesinde Doğu Avrupa ve Almanya’dan yoğun göçler oldu. Almanlar, İsviçreliler, İtalyanlar, Fransızlar, Japonlar, Brezilyalılar, ParaguaylIlar ve Siyahlar yöreye yerleşti. Bu etnik gruplar bugün de kendi geleneklerini sürdürmektedir.

Bolivya, Brezilya ve Paraguay içlerine kadar yayılan Gran Chaco Ovasının nüfusu, geleneksel tarım yöntemlerini sürdüren Yerli kabileleri ile AvrupalIlardan oluşur. Baltakıran ağacından elde edilen tanen ekonomik bakımdan AvrupalIlara çekici gelmiştir. Doğu kesimindeki göçmenler, pamuk ve buğday ekiminin yanı sıra hayvancılık ve ormancılıkla da uğraşır. Kentler, ırmak boylarında ya da karayolları ile demiryolları üzerinde gelişme göstermiştir.

Andlar’ı aşarak Şili’den gelen İspanyolların yerleştiği ilk bölge Arjantin’in kuzeybatısı olmuştur. İnka kültürünün Yerliler arasında günümüzde de yaşadığı bu yörede, hayvancılığın yanında şekerkamışı, turunçgil ve tütün tarımı yapılır. Batıdaki dağların kurak kesimlerinde İspanyolların ve öteki AvrupalIların Yerlilerin elinden aldığı küçük vahalarda tarım ve sürü hayvancılığı gelişirken, dağ iklimi de önemli bir turizm etkinliğine yol açmıştır. Sömürge döneminde ekonomik ve siyasal açıdan Şili’ye daha yakın olan Cuyo bölgesi, 1884’te tamamlanan demiryolu ile gelişmeye başlamıştır. Sulama olanakları da bağcılık ve meyve üretiminin gelişmesine yol açmıştır. Yörenin petrol, bakır ve uranyum yatakları önemlidir. 1861’de bir depremle yıkılan en büyük kenti Mendoza sonradan yeniden kurulmuştur.

Eskiden yalnızca savaşçı Yerlilerin yaşadığı Patagonya’ya, 1879-83’te Yerlileri yok ederek yerleşen AvrupalIlar, yaylalarda koyun yetiştirmeye başladılar, ilk gelenler Galliler, İskoçlar, İngilizler ve Şilililerdi. Kuzey Patagonya vadilerinde bugün yaşayan küçük çiftçiler, sulama altındaki topraklarda sebze ve meyve üretimini sürdürmektedir. Atlas Okyanusu kıyısındaki Comodoro Rivadavia limanı, San Jorge Körfezi bitişiğindeki doğal gaz ve petrol çıkarımının merkezi durumundadır. Batıdaki dağlar ve göller, Güney Amerika’nın en gözde turistik bölgeleri arasındadır. 1980 nüfus verileri ile başlıca kentler, Buenos Aires (2.922.829), Cördoba (968.829), San Justo (946.715), Rosario (875.664), Moron (596.769), General Samaiento (499.648) ve La Plata’dır (454.884).

NÜFUS

Dört yüzyılı aşkın süredir Avrupa’dan gelen göçler, Arjantin nüfusunun çoğunluğunu Avrupa kökenlilerin oluşturmasına yol açmıştır. Öteki Latin Amerika ülkelerinin tersine, Yerliler ile Mestizoların Arjantin nüfusundaki oranı günümüzde yüzde 2 dolayındadır. Sığır çobanlığı ile geçinen Mestizolarm 19. yüzyıl ortalarında yarı insan yarı at biçimindeki goşolarda (gaucho) efsaneleşen yaşantısı, Pampa’mn sömürgeleştirilmesi ile birlikte, günümüze ancak bir cesaret, özveri ve erdem simgesi olarak ulaşabilmiştir. 1870’ten sonra yoğunlaşan göçler kentleri tümüyle AvrupalIların yerleşme alanı haline getirmiş, 1857-1939 arasında Arjantin’e 3,5 milyon Avrupalı yerleşmiştir. Ülke dışında doğanların toplam nüfus içinde oram 1914’te yüzde 30’a ulaşmıştır. Öte yandan, 20. yüzyıl ortalarından başlayarak, kırsal alanlardan kentlere yönelen yeni bir göç dalgası ile Arjantin'e Şili, Bolivya, Paraguay, Brezilya ve Uruguay’dan da çok sayıda göçmen gelmiştir.

Bugün, Arjantin nüfusunun yüzde 86,2’si kentlerde yaşar. Yıllık nüfus artışı (1986-91) yüzde 1,4’tür. Nüfus yoğunluğu knr’de 11,7 kişidir. Doğum oranı (1990) binde 20, ölüm oranı binde 9’dur. Ortalama ömür erkeklerde 67 yıl, kadınlarda ise 74 yıldır. Buenos Aires kentinin nüfusu, büyük ölçüde İspanyol, Fransız, İngiliz, İtalyan ve Alman kökenlilerden oluşur. Arjantin’de yaşayan yaklaşık 500 bin Yahudinin dörtte üçü Buenos Aires’tedir. Alman kökenli nüfus ise 250 bin dolayındadır.

Ulusal dil, birçok değişik aksanla konuşulan İspanyolcadır. Ayrıca Bask dilinden Ukrayna diline kadar başka birçok dil ve lehçeye de rastlanır. Çeşitli Avrupa ve Afrika dillerinden alınmış sözcüklerden oluşan ve Lunfardo adı verilen bir dil, Buenos Aires’te düşük toplum kesimlerinde kullanılmaktadır. Bu dil, şarkılara ve tiyatro oyunlarına da girmiştir. Belli yörelerde bazı Yerli dilleri de varlığını sürdürmektedir.

Arjantin halkının büyük çoğunluğu, ülkenin resmî dini olan Katolikliğe bağlıdır. Protestanlar ve Rum Ortodoks Kilisesi’ne bağlı olanlar da vardır. Her mezhep, kendi kiliselerini, mezarlıklarını, hastanelerini ve sosyal merkezlerini kurmuştur. Bazı cemaat okulları varsa da eğitim büyük ölçüde devlet denetimindedir.