Portekiz

resmi adı PORTEKİZ CUMHURİYETİ, Portekizce REPÜBLİCA PORTUGUESA, Avrupa’nın güneybatısında kıyı ülkesi.

İber Yarımadasının batısında yer alır; Atlas Okyanusundaki Asor Adaları ve Madeira Adaları) ile birlikte 92.389 km2’lik bir alanı kaplar. Kuzey ve doğuda İspanya, güney ve batıda Atlas Okyanusu ile çevrilidir. Başkenti Lizbon, 1992 tahmini nüfusu 9.844.000’dir.

DOĞAL YAPI.

Yüzey şekilleri.

Portekiz, doğu sınırının orta kesiminde ülkeye girerek güneybatı yönünde akan Tejo (Tajo) Irmağı tarafından kabaca ikiye ayrılır. Yüksekliğin 700 m’yi geçtiği alanlar ülke topraklarının ancak yüzde 12’sini oluşturur. Genellikle Tejo’nun kuzeyinde yer alan dağlar kuzeydoğu yönünde uzanarak İspanya topraklarına sokulur.

Ülkenin en yüksek doruğunu (1.993 m) barındıran kuzey kesimdeki Estrela Dağlarının çevresinde bir dizi dağ grubu daha sıralanır. Bunlar kuzeybatıdaki Caramulo ve Montemuro, güneybatıdaki Açor ve Lousâ ile doğudaki Guardunha dağlarıdır. Dağlık bölgenin kuzeybatısında derin vadilerle parçalanmış geniş bir plato alanı başlar. Ispanya’daki Meseta Central’ın (Orta Plato) bir uzantısı olan bu plato, tepeler biçiminde alçalarak kıyı düzlükleriyle birleşir.

Tejo’nun güneyinde kalan bölge genellikle ovaları, düz platoları, geniş ırmak havzalarını ve hafif dalgalı tepeleri kapsar. Bu bölgedeki düzlük alanların ortalama yüksekliği ancak 150 m’yi bulur. Güney uçtaki Monchique ve Caldeirâo dağlarıyla doğu sınırı boyunca uzanan sırtlar yüksekliğin yer yer 400 m’yi geçtiği başlıca dağ kuşağını oluşturur.

Portekiz kıyıları açıklarında uzanan ve büyük ölçüde deniz altında kalmış olan Asor-Cebelitarık Sırtı sismik hareketlerin sürdüğü tek bölgedir. 1755’te bu kuşakta meydana gelen Avrupa’nın en şiddetli depremlerinden birinin yol açtığı deniz dalgası (tsunami) Lizbon’u sular altında bırakarak en az 60 bin kişinin ölümüne yol açmıştır.

Akarsular.

Portekiz’in bütün büyük akarsuları İspanya’dan doğarsa da dar geçitler ve boğazlar iki ülke arasında suyolu ulaşımına olanak vermez. Douro (Duero) Irmağı ülkeden geçen en uzun, Mondego Irmağı ise bütünüyle ülke sınırları içinde akan en uzun akarsudur. Tejo Irmağı Portekiz topraklarından geçerken başta Zezere olmak üzere çeşitli kolları alır. Öteki önemli ırmaklar arasında Vouga ve Sado sayılabilir. Genelde düz olan Portekiz kıyılarındaki az sayıda doğal limanın çoğu ırmak ağızlarında yer alır.

İklim.

Okyanus ve Akdeniz iklim kuşakları arasında bulunan Portekiz’de kışlar yumuşak ve nemli, yazlar ise sıcak ve kurak geçer. Kışın ülkenin kuzey yarısında Kuzey Atlantik siklonları etkili olurken, yazın Asor yüksek basınç sistemi kuzeye kadar ilerler. Ocak ayı ortalama sıcaklığı güneybatıda 11°C, kuzeydoğuda 7°C’dir. Dağlık bölgenin yüksek kesimlerinde sıcaklık bazen 0°C’nin altına iner. Ağustos ayı ortalama sıcaklığı genelde 20°C dolayındadır. Kıyı şeridinde yazın serin akşam meltemleri eser. Kuzeybatıda yıllık yağış miktarı 1.000 mm’yi geçer ve dağ yamaçlarında 2.000 mm’ye kadar ulaşır. Kuzeydoğu ve güneye doğru gidildikçe yağışlar azalır.

Bitki örtüsü ve hayvan varlığı.

Ülke topraklarının yaklaşık beşte ikisini kaplayan orman ve koruların çoğu kuzeydeki dağlık bölgede yer alır. Kuzeyde genellikle meşe, kayın, kestane ve çam ormanları bulunur. Orta kesimde daha çok mantar meşesi ve pırnal yetişir. Güney kesimin bozkır görünümlü egemen bitki örtüsü çalı ve otlardan oluşur. Ayrıca keçiboynuzu, badem ve incir ağaçlarına rastlanır. Portekiz’in bitki örtüsünün önemli bir özelliği de ülkenin her yanma yayılmış olan zeytinliklerdir.

Yabanıl hayvan varlığı ıssız dağlık yörelerde yaşayan yabanıl keçi, yaban domuzu, geyik, kurt ve vaşakla sınırlıdır. Çok seyrek olarak tilki ve tavşana da rastlanır. Atlas Okyanusu sularında başta sardalye olmak üzere çeşitli balıklar yaşar. Kuzeydeki kayalık kıyılarda kabuklular yaygın olarak bulunur. Ria de Aveiro lagünleriyle Tejo ve Sado ırmak ağızlarında istiridye yatakları vardır. Orta ve Batı Avrupa kuşlarının kış göç yolları üzerinde bulunan Portekiz’in kuş varlığı da zengindir.

NÜFUS.

Avrupa’nın en batı ucundaki konumuyla tarih boyunca karadan gelen istilacı halkların üst üste yığıldığı bir yer olan Portekiz, uzun kıyı şeridinden dolayı çeşitli denizci halklar için de çekici bir yerleşim merkezi olmuştur. Keltleşmiş yerli halkla karışan Fenikelilerin ve Yunanlıların yanı sıra, ülkede etnik bir iz bırakan halklar arasında Romalılar, Suevler, Vizigotlar, Magripliler ve Yahudiler sayılabilir. Bu farklı öğelerin yoğun karışımına karşın, Portekiz etnik bakımdan Avrupa’nın en homojen ülkelerinden birini oluşturur. Akdeniz havzası halklarına özgü fiziksel özellikler gösteren Portekizlilerin çoğu Avrupa boy ortalamasına göre biraz kısa, kahverengi gözlü, koyu dalgalı saçlı ve solgun ya da esmer tenlidir.

Portekiz nüfusunun (1981) yüzde 96’sını oluşturan Hıristiyanların büyük çoğunluğu Katoliktir. Kilise ve devlet işleri birbirinden ayrılmıştır. Yahudiler ve Müslümanlar küçük dinsel azınlıkları oluşturur.

Nüfus yoğunluğu (1992) kilometrekare başına 106,5 kişidir. Nüfus dağılımı çarpıcı karşıtlıklar gösterir. Güney bölgesi genelde kuzeye göre daha seyrek nüfusludur. Yakın dönemde özellikle kuzey, ortadoğu ve güney kıyı bölgelerinin bazı kesimlerinde bir dizi kırsal alan önemli oranda nüfus kaybına uğramıştır. Buna karşılık alçak ovaların ve kentsel gelişme alanlarının bulunduğu, Braga ile Setübal arasındaki kıyı şeridi büyük miktarda nüfus kazanmıştır. Lizbon ve Porto’yu çevreleyen sanayi bölgeleri nüfus yoğunluğunun en yüksek olduğu yerlerdir. Minho, orta kesimdeki ovalar ve Algarve’nin kıyı kesiminde de aşırı nüfus yoğunluğu görülür.

Portekiz nüfusu Avrupa ölçülerine göre kırsal bir yapı gösterir. Kentlerde oturanların toplam nüfus içindeki oranı (1990) ancak yüzde 33,6’dır. Nisan 1974 darbesinin ardından sömürgeciliğe son verilmesiyle Afrika sömürgelerinden dönen yaklaşık 700 bin Portekizlinin büyük bölümü kent ve kasabalara yerleşmiştir. Avrupa’da, dışarıya göç oranının en yüksek olduğu ülkelerden biri Portekiz’dir. Geçmişte daha çok Brezilya’ya yönelik olan bu göçler 1960 sonrasında Batı Avrupa’ya kaymıştır.

Gerileme eğilimi gösteren doğal nüfus artış hızı oldukça düşüktür. Doğum ve ölüm oranları (1990) sırasıyla binde 11,8 ye binde 10,4’tür. Toplam nüfus içinde 15 yaş altı ve 60 yaş üzeri grupların birbirine yakın olması (sırasıyla yüzde 22,7 ve 17,4) bu çarpıcı yönelimi yansıtır.

EKONOMİ.

Portekiz’de büyük ölçüde sanayiye dayanan bir karma ekonomi yürürlüktedir. 1974 darbesinden sonra önemli sanayi dalları devletleştirilmiş ve geniş çaplı bir toprak reformu uygulanmış, 1980’lerin sonlarında ise sanayi kuruluşlarının çoğu yeniden özel sektöre devredilmeye ve toprakları ellerinden alınan toprak sahiplerinin kayıpları karşılanmaya başlamıştır. Nüfustan daha hızlı bir artış gösteren gayri safi milli hasıla 1990 verilerine göre 50,6 milyar ABD Dolan’dır. Bununla birlikte Portekiz 4.890 ABD Doları’yla (1990) Avrupa’nın kişi başına milli geliri en düşük ülkesidir.

Gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH) içindeki payı (1990) yüzde 6,3 olan tarım sektöründe toplam işgücünün yüzde 16,4’ü çalışır. Ekime elverişli alanların üçte birinden fazlası başta buğday, arpa ve mısır olmak üzere tahıl ürünlerine ayrılmıştır. Bununla birlikte tahıl üretimi iç gereksinimi karşılayacak düzeyde değildir. Bunun başlıca nedeni gübre kullanımı, makineleşme ve sulamanın yetersiz olmasıdır; Portekiz Avrupa’da tarımsal verimliliğin en düşük olduğu ülkedir. Özellikle kuzeyde küçük işletmelerin yaygınlığı da ticarete dönük geniş çaplı üretimi önemli ölçüde engeller. Ülkenin güneyindeki latifundio sistemini tasfiye etmek için uygulanan toprak reformu sonunda bu arazilerin büyük bölümü kolektif ye kooperatif birimlere dönüştürülmüştür. İhraç edilen başlıca tarım ürünlerini şarap, salça, incir ve mantar oluşturur. Sınırlı otlaklar nedeniyle hayvancılık pek gelişmemiştir; et, peynir ve yağ üretimi iç gereksinimin gerisinde kalır. Balıkçılık ve ormancılık önemli gelir kaynaklarıdır.

Yeraltı kaynaklan çok kısıtlı olan Portekiz’in işlenebilir düzeydeki en önemli madeni tungstendir. Portekiz 1980’lerde dünyadaki toplam tungsten üretiminin yüzde 4’ünü karşılamaktaydı. Moncorvo’da saptanan demir cevheri yatakları henüz bütünüyle işletmeye açılmamıştır. Enerji kaynakları sınırlı miktarda antrasit ve uranyum rezervlerini kapsar.

Madencilikle birlikte GSYİH’ye katkısı yüzde 29,2’yi bulan imalat sektöründe toplam işgücünün yüzde 24,1 ’i çalışır. Gıda üretimi, dokumacılık ve ayakkabı yapımına dayalı hafif sanayiler imalat sektöründe ağırlıklı bir yer tutar. Sektördeki işyerlerinin çoğunda işçi sayısı beş kişinin altındadır. En gelişmiş ağır sanayi dalları gemi yapımı ve onarımıyla petrokimya sanayisidir. Yıllık elektrik üretimi (1990) 28,5 milyar kW-sa düzeyindedir; bunun yaklaşık yarısı hidroelektrik, geri kalanı ithal yakıtla çalışan santrallardan sağlanır.

Turizm ülkeye büyük miktarda döviz kazandırır. Portekiz’e her yıl 3 milyondan fazla turist gelir. Ödemeler dengesi açığının kapatılmasında önemli rol oynayan işçi dövizleri son yıllarda düşüş göstermektedir. Başlıca ihraç ürünlerini dokuma, ulaşım araçları, ayakkabı, kereste ve kâğıt oluşturur. En önemli ithalat kalemleri ham petrol ve yatırım mallarıdır. Portekiz dış ticaretinin büyük bölümü Almanya, Fransa, İspanya ve İngiltere ile yapar.

Oldukça gelişmiş olan karayolu ağı bütün kent ve kasabaları birbirine bağlar. Lizbon ile Porto arasındaki başlıca demiryolu hattında elektrikli trenler çalışır. Lizbon’un dışındaki Portela de Sacavem Havalimanı önemli bir uluslararası havayolu kavşağıdır.

YÖNETSEL VE TOPLUMSAL KOŞULLAR.

Portekiz 1982’de gözden geçirilen 1976 Anayasasına göre parlamenter yönetim biçimine dayalı bir cumhuriyettir. Yasama yetkisini kullanan Cumhuriyet Meclisi’nin 230 üyesi nispi temsil sistemine göre dört yılda bir seçilir. Yasaları veto etme ve meclisi dağıtma gibi yetkileri bulunan ve beş yıllık bir dönem için doğrudan halk tarafından seçilen cumhurbaşkanı, mecliste gerekli çoğunluğa dayanan parti liderini başbakan olarak atar. Yasaların anayasaya uygunluğunu denetlemekle görevli askeri bir danışma organı niteliğinde olan Devrim Konseyi, 1982’de anayasada yapılan bir değişiklikle yerini siyasal parti temsilcilerinden oluşan Cumhuriyet Konseyi’ne bırakmıştır. Cumhuriyet Konseyi hem bir anayasa mahkemesi, hem de yüksek askeri savunma kurulu işlevi görür. Cumhurbaşkanının yürütmeyle ilgili yetkileri de aynı dönemde yapılan değişikliklerle sınırlandırılmıştır. Çok sayıda partinin varlığından dolayı hükümetler genellikle koalisyonlara dayanır.

Temel yönetim birimi olan illerin (distrito) başında hükümetçe atanan valiler bulunur. İller belediyelere (concelho) ve bucaklara (freguesia) bölünür. Belediye ve bucakların kendi yerel yönetim organları vardır. Yargı sistemi Yüksek Mahkeme’nin yanı sıra il mahkemelerini ve uzmanlık mahkemelerini kapsar. Kolluk hizmetlerini Kamu Güvenliği Polisi (PSP) ile Ulusal Cumhuriyet Muhafızları (GNR) yerine getirir.

Çalışanların büyük bölümünü kapsayan sosyal sigorta sistemi, emeklilik ve işgör- mezlik aylığının yanı sıra hastalık, annelik, işsizlik ve aile yardımı gibi hizmetleri sağlar. Genel sağlık sigortasına bağlı olan herkes parasız tedavi görür. Modern sağlık kuruluşları ülkenin hemen her yanına yayılmıştır; sağlık personeli sayısı da yeterli bir düzeydedir. Ortalama yaşam süresi (1987- 88) kadınlarda 77,6 yıl, erkeklerde 70,6 yıldır. Bebek ölüm oranı (1989) binde 12,2’dir.

Eğitim 7-14 yaş arasında zorunlu ve parasızdır. Resmî ortaöğretim kurulularında genellikle burs verilir ve çok düşük miktarda harç alınır. Teknik ve meslek okulları ağı oldukça gelişmiştir. Sayıları ll’i bulan üniversitelerin en büyükleri Coimbra, Lizbon, Lizbon Teknik, Porto ve Portekiz Katolik üniversiteleridir.

KÜLTÜREL YAŞAM.

Tarihöncesi mağara resimleri, Roma tapınak ve kalıntıları, Mag- rip etkisini taşıyan mimarlık yapıları zengin bir kültürel mirası yansıtır. Portekiz sanatları Flaman, Fıansız ve İtalyan etkisinin yanı sıra Doğu’dan ve Latin Amerika’dan gelen izleri de taşır. Turistlerin ilgisini çektiğinden önemli ölçüde korunmuş olan halk geleneklerinin en canlı örnekleri arasında fandango gibi bölgesel danslar, genellikle dinsel şenliklerle birleştirilmiş oian panayırlar, samarra ve ciföe gibi ilginç giysiler sayılabilir. Eski katedral, manastır, saray ve şatolar romanesk, gotik ve Manuel üsluplarının yetkin örneklerini sunar.

Dinin etkisi altında gelişen resim ve heykel, 19. yüzyıldaki romantik ve doğal gerçekçi akımların ardından 20. yüzyılla birlikte deneysel üsluplara yönelmiştir. Maria Helena Vieria da Silva ülkenin en tanınmış çağdaş soyut ressamıdır. Özellikle 16. ve 17. yüzyıl yapılarında kullanılan azulejo çinileri süsleme sanatlarında önemli bir yer tutar.

Portekiz halk müziğinin günümüzde de canlılığını koruyan türlerinin başında, Portekizlilerin geleneksel romantik ve hüzünlü mizacını yansıtan fado gelir. Köklü bir geçmişi olan çoksesli müzik alanında Luıs de Freitas Branco, Joly Braga Santos, Filipe Pires ve A. Vitorino de Almeida önde gelir.

Portekiz edebiyatında önemli bir yeri olan lirik şiir geleneği hâlâ canlıdır. Buna karşılık düzyazıda gerçekçilik akımı öne çıkmıştır. Bu yönelişin en önemli temsilcileri Jose Maria Eça de öueirös ile Jose Maria Ferreira de Castro’dur.
Portekiz’in en önemli kültür kurumlan arasında Gülbenkyan Vakfı ve Müzesi, Ulusal Sanat Müzesi, Süsleme Sanatları Müze Okulu ve Ulusal Kütüphane sayılabilir.