Tunus

resmi adı TUNUS CUMHURİYETİ,
Arapça EL-CUMHURIYETÜT-TUNİSİYE,
Kuzey Afrika’da kıyı ülkesi.

Bölgenin en küçük ülkesi olarak 154.530 km2’lik bir alanı kaplar. Kuzeyden güneye doğru 756 km boyunca uzanır; doğudan batıya en geniş kesimi 351 km’yi bulur. Batı ve güneybatıda Cezayir, güneydoğuda Libya, doğu ve kuzeyde de Akdeniz ile çevrilidir. Kıyılarının toplam uzunluğu 1.200 km’dir. Akdeniz’deki stratejik konumundan dolayı hemen her dönemde bölgede gelişmelerin odağında yer alan Tunus, kaynaklarının sınırlılığı nedeniyle ekonomik bakımdan pek gelişmiş olmamakla birlikte bölgenin modernleşmeye en dönük ülkelerinden biri olarak kabul edilir. Başkenti Tunus, 1992 tahmini nüfusu 8.413.000’dir.

DOĞAL YAPI.

Tunus fiziksel coğrafya bakımından kuzeyden güneye doğru sıralanan beş bölgeye ayrılır. Ülke topraklarının yaklaşık üçte birini kaplayan kuzeydeki dağlık bölge, eski göl havzalarının alüvyonlarla dolmasıyla oluşmuş Mecerde Vadisini çevreleyen iki sıradağ sisteminden oluşur. Sahra Atlaslarının bir uzantısı olarak güneybatı-kuzeydoğu doğrultusunda ilerleyerek Tunus Körfezinde son bulan büyük sıradağ sistemi, giderek daralan kireçtaşı oluşumlu bir dizi sırtı kapsar. Ülkenin en yüksek doruklan olan eş-Şenebi (Şambi; 1.544 m) ve Zaguan (1.295 m) dağlan bu sistem içinde yer alır. Krumiri olarak bilinen kuzeybatıdaki ikinci sıradağ sistemi, Tel Atlaslan’nın bir uzantısı olarak el- Ebyaz Burnuna kadar yayılır. Sistemi oluşturan kumtaşı oluşumlu yükseltiler bazı kesimlerde 900 m’ye kadar ulaşır. Süse ve Sefakis arasında kalan doğudaki sahil bölgesi tanma elverişli düzlüklerden oluşur.

Ülkenin orta kesimindeki geniş platoluk bölge, kendi içinde ikincil sıradağların engebelendirdiği iki bölüme aynhr. Batıdaki Yüksek Step yer yer 480 m’nin üzerine çıkar. Buna karşılık doğudaki Alçak Step bölümünün yüksekliği 180-480 m arasında değişir. Yüzeyin iyice alçaldığı daha güneydeki bölge şot denen bir dizi sığ tuz gölüyle kaplıdır. Bu göllerin en büyüğü Şattü’l-Cerid’dir. Sahra içinde kalan ülkenin en güney bölgesini kumlu ve taşlı çöller örter. Bu bölgede artezyen kuyularıyla erişilen zengin su kaynaklan seyrek vahalarda belirli ölçüde ekime olanak verir.

Cezayir topraklanndan doğarak iki sıradağ sistemi arasında ilerleyen ve Tunus Körfezine dökülen Mecerde Irmağı ülkenin en büyük ve yıl boyunca akan tek akarsuyudur. Toplam uzunluğu 460 km olan ırmaktan elektrik üretiminde ve sulamada geniş çapta yararlanılır. Irmağı çevreleyen verimli vadi başlıca tanm alanlannı banndınr. Tunus’un kuzey kesiminde yumuşak ve yağışlı kışlar, sıcak ve kurak yazlarla belirlenen Akdeniz tipi bir iklim hüküm sürer. Sahra’dan esen sıcak ve kavurucu siroko rüzgârlannm sık sık etki altına aldığı güney kesimde ise mevsimler arasındaki sıcaklık farkının daha yüksek olduğu bir çöl iklimi görülür. Denizin etkisine bağlı olarak değişen sıcaklık, kıyılarda genellikle iç kesimlere göre daha düşüktür. Başkent Tunus’ta ortalama günlük en yüksek sıcaklık -33°C (ağustos) ve 14°C (ocak) arasında değişir. Kuzeyde 1.000-1.500 mm olan yıllık yağış miktarı güneyde 100-200 mm düzeyine kadar iner. Düzensiz olan yağışlar yıldan yıla büyük farklılıklar gösterir.

Bol yağış alan kuzeydeki dağ yamaçları başta mantar meşesi olmak üzere çeşitli meşe ormanlarıyla kaplıdır, İç kesimlerdeki steplerde alfa otu yetişir. Kurak güney bölgesinde bazı çalılara rastlanır. Sahra’nın büyük bölümü ise vahalar dışında bitki örtüsünden yoksundur. Ormanlar çok sayıda yaban domuzunu barındırır. Sayıları giderek azalan çöl gazelleri koruma altına alınmıştır. Akrep hemen hemen bütün bölgelerde bulunur. Tehlikeli yılan türleri arasında gergedan engereği ve kobra sayılabilir. Çöl çekirgeleri güneyde bazen ekinlere zarar verir.

NÜFUS

Tarih boyunca çeşitli göç dalgalarının bıraktığı bazı izlere karşın Tunus nüfusu büyük ölçüde Arap ve Berberi öğelerin karışımına dayanır. Kuzey Afrika’ya 7. yüzyılda girmeye başlarken kendi dil ve dinlerini de birlikte getiren ve Berberilere kolayca boyun eğdiren Arapların yerli nüfusla karışması, 12. yüzyıl sonlarında tamamlanan özümleme sürecinin biçimlendirdiği oldukça homojen bir toplum yaratmıştır. Günümüzde büyük bir çoğunlukla kendilerini Arap kökenli sayan Tunuslular arasında Berberi kültürü yalnızca bazı kalıntılarla varlığını sürdürmektedir. 1983 verilerine göre toplam nüfusun yüzde 98,2’si Araptır. Etnik kimliklerini korumuş olan ve büyük ölçüde güneyde yaşayan Berberilerin oranı ise ancak yüzde 1,2’yi bulur. Fransız ve İtalyan kökenlilerin çoğunlukta olduğu AvrupalIlar küçük bir azınlık durumundadır. Geçmişte önemlice bir topluluk oluşturan Yahudilerin sayısı İsrail’e yoğun göçler sonunda büyük ölçüde azalmıştır. Resmî dil Arapça olmakla birlikte basın, eğitim ve kamu yönetiminde hâlâ kullanılan Fransızca da yaygın olarak konuşulur. Nüfusun tamamına yakınını oluşturan Müslümanların büyük bölümü Maliki mezhebine bağlıdır.

Nüfus yoğunluğu (1992) kilometrekare başına 54,4 kişidir. Bu oran yerleşime daha elverişli olan kuzey bölgesi ile güney bölgesinin doğu kıyılarında çok daha yüksektir. Güneydeki çöller ise çok seyrek bir nüfusu banndınr. Kentlerde oturanlann toplam nüfus içindeki oranı (1985) yüzde 53’ü bulur; büyük kentlerin çoğu kıyılarda kurulmuştur. Yıllık nüfus artış hızı dünya ortalamasının biraz üzerinde olmakla birlikte Ortadoğu ve Kuzey Afrika ölçülerine göre oldukça düşüktür. Devletin aile planlamasını geliştirmek için gösterdiği çabalar ve dışanya yoğun göçler de nüfus artışını önemli ölçüde azaltmaktadır. Doğum ve ölüm oranları (1990) sırasıyla binde 25,4 ve binde 6,4’tür.

EKONOMİ.

Tunus’ta büyük ölçüde hizmet sektörü, tanm, hafif sanayiler ile petrol ve fosfat üretimine dayanan, gelişme yolunda bir karma ekonomi yürürlüktedir. Kalkınmaya dönük yatmmlarda Batılı ülkelerin ve uluslararası kuruluşlann sağladığı mali destek önemli bir yer tutar. İşsizliğin yanı sıra istihdam açığı da ekonomide ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Geçmişte tanmın başlıca geçim kaynağını oluşturmasına karşın, giderek gelişen imalat sektörü son yıllarda daha ağırlıklı bir konum kazanmaya başlamıştır. 1990 verilerine göre ülke gayri safi milli hasılası (GSMH) yaklaşık 11,5 milyar ABD Dolan, kişi başına düşen milli gelir ise 1.420 ABD Dolan’dır.

Gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH) içindeki payı (1990) yüzde 14,5 olan tarım sektöründe toplam işgücünün (1989) yüzde 23’ü çalışır. Sömürge döneminin bir sonucu olarak yabancıların elinde bulunan geniş araziler 1964’te kamulaştınlarak köylülere dağıtılmıştır. Aynı dönemde köylüleri tanm kooperatiflerinde örgütlemeye yönelik girişimlerden kırsal kesimdeki yaygın muhalefetin yanı sıra ülkeye kredi veren devletlerin baskısı sonucunda vazgeçilmiş olması nedeniyle, egemen işletme tipini küçük çiftlikler oluşturur. Sulamanın yetersiz olmasından dolayı ülke genelinde kuru tanm yöntemi ağır basar. Ote yandan yağışların düzensiz olması sık sık rekoltenin düşmesine yol açar. Bu yüzden başhca tahıl ürünleri olan buğday ve arpa genellikle iç gereksinimi karşılayamamaktadır. Buğday daha çok kuzey bölgesinde, arpa ise yağış miktarının düşük olduğu orta ve güney bölgelerde yetiştirilir. Başlıca ticari tanm ürünleri şeker pancan, zeytin, hurma, turunçgiller ve çeşitli sebzelerdir. Hayvancılık büyük ölçüde koyun, keçi ve sığır yetiştiriciliğine dayanır. Gelişme potansiyeli yüksek olan balıkçılık son yıllarda önemli bir gelir kaynağı durumuna gelmiştir.

Tunus’un en önemli yeraltı zenginlikleri fosfat, petrol ve doğal gazdır. Ülkedeki fosfat yataklan Afrika’nın en büyük rezerv
noktalan arasında yer alır. Çıkarılan fosfatın büyük bölümü ihracata dönük gübre ve kimyasal madde üretiminde kullanılır. Petrol rezervleri bakımından kıta düzeyinde beşinci sırada bulunan Tunus, doğal gaz yataklanyla da dördüncü sırada yer tutmaktadır. En büyük petrol yataklan güneydeki el-Burma ile Kabis Körfezindeki Eştart’tır. Yakın dönemde Şattü’l-Cerid yöresinde de yeni yataklar bulunmuştur. Öteki önemli madenler arasında demir cevheri, kurşun, çinko ve cıva sayılabilir.
GSYİH’ye katkısı yüzde 15 düzeyinde olan imalat sektöründe toplam işgücünün yüzde 17,9’u çalışır. Geniş çapta yabancı sermaye ve kredilere dayanan sanayinin gelişmesi önünde duran başhca engeller hammadde kaynaklarının yetersizliği ve iç pazann sınırlılığıdır. Sanayi ürünlerinin başında işlenmiş gıda, ham çelik, çimento, gübre, kimyasal maddeler, yapı malzemeleri, dokuma, giyim eşyası ve deri eşya gelir. Sanayi kuruluşlarının çoğu başkent Tunus’ta toplanmıştır. Devletin geniş bir destek sağladığı geleneksel el sanatları önemli bir gelir kaynağı olma özelliğini korumaktadır. Elektrik enerjisinin büyük bir bölümü yerli yakıtlarla çalışan termik santrallardan elde edilir. Yıllık elektrik üretimi (1990) yaklaşık 5,5 milyar kW-sa düzeyindedir.
Turizm gelirlerinin ekonomiye katkısı giderek artmaktadır. Geniş ve güzel kumsalların yanı sıra antik Roma yerleşim alanları ve İslam mimarisinin görkemli yapıları da ülkeye çok sayıda turist çeker.

Dış ödemeler dengesindeki yüksek açığı kapatmada turizm gelirleri, dış yardımlar ve yurtdışmda çalışan işçilerin gönderdiği dövizler önemli bir rol oynar. Ülkeye giren yabancı kredi ve yardımların büyük bölümünü Dünya Bankası, Avrupa Yatırım Bankası, Fransa, ABD, Kuveyt ve Suudi Arabistan sağlamaktadır. 1976’da Tunus’un ihraç ettiği tanm ürünlerine daha düşük gümrük tarifeleri uygulamaya başlayan Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun bu alandaki katkısı da önemli bir miktarı bulmaktadır. İhracat gelirleri büyük ölçüde giyim eşyası ve aksesuar, petrol ve petrol ürünleri, fosfat, fosforik asit ve zeytinyağına dayanan Tunus’un dış ticaretinde Fransa’dan sonra en önemli yeri İtalya, Almanya ve ABD tutar. Oldukça gelişmiş olan kara ve demir yolu ağı bütün kentleri ve büyük kasabalan birbirine bağlar. Bu ulaşım sisteminin komşu ülkelerle de bağlantısı vardır. Tunus, Sefakis, Bizerte, Süse ve Kabis en işlek limanlan oluşturur. Tunus yakınlarındaki el-Uveyne Ûluslararası Havalimam’mn yanı sıra birkaç havaalanı daha uluslararası seferlere açıktır.

YÖNETSEL VE TOPLUMSAL KOŞULLAR

Tunus’un yönetim biçimi parlamenter cumhuriyettir. 1959 tarihli anayasa uyannca yasama yetkisini, beş yılda bir genel seçimle yenilenen 141 üyeli Temsilciler Meclisi kullanır. Gene beş yıllık bir dönem için doğrudan halk tarafından seçilen cumhurbaşkanı, geniş yetkilerle yürütmenin başında yer alır. Anayasa cumhurbaşkanına art arda birden çok dönem seçilebilme olanağını tanır. Hükümet işlerini yürüten Bakanlar Kurulu’nun başında bulunan başbakanı atama ve görevden alma yetkisi cumhurbaşkanına tanınmıştır. Bağımsızlıktan bu yana ülkenin siyasal yaşamına Düstur Sosyalist Partisi egemendir. Kitle örgütleriyle cephe politikası doğrultusunda 1989’da Anayasal Demokratik İttifak adını alan bu parti, muhalefetin çoğu kez seçimlere katılamaması ve katıldığında da etkili bir güçle çalışamaması nedeniyle uzun yıllardan beri yasama organını ve devlet kurumlannı tam bir tekel altında tutmuştur. Anayasaya göre mahkemeler bağımsızdır. En üst yargı mercii olan Temyiz Mahkemesi’nin yargıçlarını cumhurbaşkanı atar.

Çalışanların büyük çoğunluğunu kapsayan sosyal sigorta sistemi emekli, dul ve yetim aylığının yanı sıra işgörmezlik, iş kazası, annelik ve hastalık yardımlarıyla parasız tedavi gibi hizmetleri sağlar. Sağlık kuruluşu ve personel sayısının yeterli bir düzeye ulaşmamakla birlikte önemli ölçüde artması, çiçek hastalığının ortadan kaldırılmasında ve tifo, difteri, tifüs gibi bulaşıcı hastalıkların denetim altına alınmasında büyük rol oynamıştır. Bebek ölüm oranı (1990-95) binde 44 düzeyindedir. Bebek ve çocuk hastalıkları en ciddi sağlık sorunlarını oluşturmaktadır. Ortalama ömür (1990- 95) kadınlarda 66,4 yıl, erkeklerde 68,7 yıldır.

Devletin büyük bir önem verdiği eğitimin ulusal bütçe içindeki payı genellikle dörtte biri bulur. Eğitim bütün kademelerde parasız olmakla birlikte zorunlu değildir. Geniş bir öğrenci kitlesi başarı düzeyine ve maddi duruma dayanan burs sisteminden yararlanır. Öğrenim süresi ilköğretimde altı, ortaöğretimde yedi, meslek okullarında da üç yıldır. Ülke ekonomisinin teknik ve mesleki okullarla üniversitelerden mezun olanların hepsine iş olanağı sağlayamaması, son yıllarda öğrenci alımında belirli bir kısıtlamaya gidilmesini zorunlu kılmıştır.

KÜLTÜREL YAŞAM

Tunus’un tarih boyunca değişik uygarlıkları temsil eden devletlerin egemenliği altında kalması, geride son derece zengin bir mimarhk mirası bırakmıştır. Özellikle kuzeydeki yerleşmelerin birçoğunda tarihsel yapılara rastlanır. Bilimsel disiplinlerde genellikle Fransızcanın kullanılmasına karşın, edebiyatta Arapça ağır basar. Önemli bir gelişme gösteren çağdaş Tunus edebiyatı henüz dış dünyaya tam açılamamıştır. Resim sanatının belirli bir geleneğe dayandığı söylenebilir. Yerel düzeyde ün kazanmış olan bazı çağdaş ressamlar yurtdışmda da sergiler açabilmiştir. Daha çok ulusal geleneklere ağırlık veren müzik konservatuarında klasik Avrupa müziği çalışmaları da önemli bir yer tutmaktadır. Halkın kültür düzeyini yükseltmeye yönelik çabalarda devletçe desteklenen kültür evleri ve gezici kütüphaneler önemli bir rol oynar.

Kitle iletişim araçları üzerinde devletin sıkı denetimi vardır. Basının uyguladığı oto sansür giderek yerini resmî sansüre bırakmaktadır. Radyo ve televizyon yayınlarını kamu kuruluşları yapar.