Johannes Gutenberg (d.14. yy’m son 10 yılı içinde, Mainz – ö. 3 Şubat 1468 ?, Mainz, Mainz Başpiskoposlu­ğu), harflerin ve öteki karakterlerin tek tek dökülerek baskı klişeleri biçiminde düzen­lendiği tipo baskı (tipografi) tekniğini geliş­tiren Alman mucit. Tipografi tekniği 20.yüzyıla değin fazlaca değişmeden kullanıla- gelmiştir. Gutenberg’in buluşunun başlıca öğeleri, karakterlerin döküleceği dişi kalıp­lardan (matris) oluşan bir kalıp; bir karak­ter döküm alaşımı; üzüm sıkma, kâğıt yapım ve cilt makinelerinin belirli parçaları­nın bir araya getirilmesiyle elde edilen bir baskı makinesi ve yağlı bir baskı mürekke­biydi. Bu öğelerden hiçbiri o güne değin Çin ya da Kore basımcılığında ya da o dönemde Avrupa’da yaygın olan ağaç baskı ya da metal baskı bloklarıyla basım teknikle­rinde kullanılmamıştı.

Yaşamı:
Soylu bir aileden gelen Gutenberg hakkında, kuyumculuk öğrendiği ve mesleğinde ustalaşarak loncaya alındığı dı­şında fazlaca bir bilgi bulunmamaktadır. 1430’da zanaatçıların soylulara karşı ayak­lanması üzerine Gutenberg ailesi Mainz’dan sürülerek Strassburg’a (bugün Strasbourg, Fransa) yerleşmek zorunda kaldı. Bu kent­teki kuyumcular loncasının kayıtlarına göre, Gutenberg 14 Mart 1434 ile 12 Mart 1444 arasında bu kentte ayna yapımı ve değerli taş kesimi işlerinde çalıştı, ayrıca bu alanlar­da çıraklar yetiştirdi. Ortaklarından bazısı, Gutenberg’in kendi­lerinden gizlediği bir işle uğraştığının farkı­na vararak, ondan bu sırrını açmasını iste­diler ve ona önemlice sermaye yardımında bulunduklarını ileri sürerek bu yeni işte de ortak olmaları gerektiğini savundular. Böy­lece Gutenberg 1438’de Hans Riffe, Andreas Dritzehn ve Andreas Heilmann ile beş yıllık bir sözleşme imzaladı. Sözleşmenin bir maddesine göre, ortaklardan birinin ölümü durumunda, mirasçıları ortak olarak alınmayacak, ama onlara belirli bir tazmi­nat ödenecekti.

Baskı makinesinin icadı. Andreas Drit- zehn’in 1438 sonlarında ölmesi üzerine mi­rasçıları sözleşme koşullarını ihlal ederek ortak olmak istediler ve bu amaçla Guten- berg’e karşı dava açtılar. Sonunda davayı kaybetmelerine karşın, duruşma sırasında Gutenberg’in yeni bir buluş peşinde olduğu ortaya çıktı. Tanıklardan Conrad Saspach adlı bir marangoz, Andreas Dritzehn’den ağaçtan bir baskı makinesi siparişi aldığını ve kendisine belirli bir miktarda ön ödeme yapıldığını, Hans Dünne adlı bir kuyumcu da Gutenberg’e daha 1436’da 100 gulden değerinde basım malzemesi sattığını söyle­diler.

12 Mart 1444’ten sonraki birkaç yılda Gu­tenberg’in yaptıklarına ilişkin herhangi bir bilgi bulunmamakla birlikte, Mainz’da soylularla loncalar arasında yeniden alevle­nen mücadeleler üzerine hemen Mainz’a gitmiş olabileceği üzerinde durulmaktadır. Ekim 1448’de ise bir miktar borç para almak için Mainz’a döndüğü kesindir. Zen­gin bir yatırımcı olan Johann Fust’tan 800 gulden gibi önemlice bir miktar borç alması, bu tarihte büyük olasılıkla çalışmalarının sonuna yaklaştığını göstermektedir. Ama bu para karşılığında Gutenberg’in bütün basım araç ve gereçleri teminat olarak gösterilecekti. İki yıl sonra Fust 800 gulden daha yatırarak işe ortak oldu. Ama iki ortak bir süre sonra çatışmaya başladılar, çünkü Fust yatırımlarının karşılığını bir an önce almak isterken, Gutenberg buluşunu acele etmeden yetkinleştirmek amacındaydı.

Gutenberg’in düşü, tasarım ve renk değer­lerini koruyarak, ortaçağın taş baskı el yazmalarını mekanik olarak kopya edebil­mekti. Ama Fust’un kendisine karşı açtığı davayı kazanması üzerine Gutenberg’in bu hayali yıkıldı. Davanın 6 Kasım 1455 tarihli kayıtlarına göre Gutenberg, Fust’a toplam 2.026 gulden ödemeye mahkûm edildi. Bunun içinde Fust’tan iki kez aldığı ödünç para ile bileşik faiz miktarları bulunuyordu. Gutenberg buluşundan çok, maddi sorun­larla uğraşmak zorunda kalmıştı. Kitabı Mukaddes’in basımı. Gutenberg’in 1448’de bastığı astronomi takviminin, mat­baanın ilk ürünü olduğu sanılmaktadır. Ama, Gutenberg’in matbaasında basıldığı kayıtlara geçmiş olan ilk kitap 1455’te basılan ünlü Kırk İki Satirli Kitabı Mukad- des’tir. Kitabı Mukaddes’in birçok yeniden basımının yapılarak satıldığı ve kazancının da Fust ve Gutenberg arasında paylaşıldığı sanılmaktadır, ama dava sırasında bu gelirin niçin Gutenberg’in mal varlığı içine alınma­mış olduğu anlaşılamamıştır. Fust davayı kazandıktan sonra Kitabı Mukaddes’in ve Gutenberg’in hazırlamakta olduğu ikinci önemli yapıtı Mainzer Psalterium’un (Mainz Mezmurları) basım haklarına ve basımevin- deki bütün teknik gereçlere el koydu. Gutenberg’in en yetenekli ustası olan ve 1455’teki davada ona karşı tanıklık eden damadı Peter Schöffer’in de yardımıyla Fust basım işini sürdürdü. Avrupa’da üzerinde basımcının adı bulunan ilk yapıt olan Mez- murlar Kitabı’nın basımı 14 Ağustos 1457’de tamamlandı; son derece güzel bir ürün olan Mezmur, Johann Fust ve Peter Schöffer’in adlarını taşıyordu. Mezmurlar Kitabı aynı metal klişenin bir­çok kez mürekkeplenmesi yöntemine dayalı olarak basılmış çokrenkli yüzlerce kenar süsü ve büyük harfle bezenmişti. Uzmanlar, Fust ve Schöffer’in bu denli ustalık isteyen bir tekniği, Gutenberg’in basımevini kay­bettiği tarih olan 6 Kasım 1455 ile kitabın yayımlandığı tarih olan 14 Ağustos 1457 arasındaki zaman içinde kendi başlarına ge­liştirebilmiş olmalarının olanaksız olduğuna işaret etmektedirler. Büyük olasılıkla Mez­murlar Kitabı’nın süslemelerini Gutenberg gerçekleştirmiştir. 1960’larda Gutenberg’in bakır gravür tekniğini de bulmuş olduğu savı üeri sürülmüştür; bu sava göre Gutenberg resimlerin ve öteki süslemelerin kalıplarım bakır levhaları oyarak hazırlamış ve daha sonra bu kalıplara metal alaşım dökerek kabartma baskı klişelerini hazırlamıştır. Çoğu günümüze yalnızca bölümler halinde kalan ve Gutenberg’in ilk deneme ürünleri olduğu sanılan bir dizi basılmış malzemenin bugün Gutenberg değil, daha az tanınan başka basımcılar tarafından gerçekleştirildi­ği düşünülmektedir. Kırk İki Satirli Kitabı Mukaddes’in yeniden dizilmesi yoluyla ha­zırlanan ve Bamberg’de tipografik baskısı yapılan Otuz Altı Satirli Kitabı Mukaddes de bunlardan biridir. Gutenberg’e ait oldu­ğu kabul edilen yapıtlar arasında ise, 1453’te İstanbul’un düşmesinden sonra olası bir Türk istilasına karşı uyarı niteliğinde olan ve Aralık 1454’te basılan 1455 tarihli Türkenkalender (Türk Takvimi), bazı en- düljans mektupları ve okullar için dilbilgisi kitapları bulunmaktadır. Gutenberg’in iflas etmesinden sonra, Mainz’ta belediye memurluğu yapan Dr. Konrad Humery ona basım araç ve gereçleri sağladı. Ama bu araçların neler olduğu ve Gutenberg’in bunlardan nasıl yararlandığı bilinmemektedir. Gutenberg’in 1460’ta bas­mış olduğu sanılan kalın Catholicon’un, kitabın boyutları ve basımında kullanılan hurufatın niteliksizliği dikkate alındığında gerçekten onun ürünü olup olmadığı konu­su da tartışmalıdır. Bir belgeye göre Guten­berg yaşamının son yıllarında görme yetisini kısmen ya da tamamen kaybetti ve yoksul­luğa düştü. 1465’te Başpiskopos ve Mainz elektörü II. Adolf von Nassau, Gutenberg’i sarayına alarak geçimini sağladı. Ölümün­den sonra Mainz’daki üniversiteye Guten­berg’in adı verilmiş, 1901’de de burada, buluşuna ilişkin bütün belgelerin toplandığı bir müze kurulmuştur.