İspanya İç Savaşı
II. Dünya Savaşı öncesinde iktidarda bulunan Cumhuriyetçiler ile ordunun bir bölümünü ayaklandıran faşist generaller ararasında İspanya'da gerçekleşen iç savaş (1936-1939). 19. yüzyıl sonunda eski imparatorluk gücünü yitiren İspanya dışarıda da sömürgelerini yitiriyor, içerde ise bitip tükenmeyen kargaşalıklar içinde bulunuyordu. Kral XIII. Alfonso döneminde grevler, komplolar, askerî başkaldırmalar, hükümet darbeleri (Primo de Rivera'nın 1923 darbesi), ayrılıkçı hareketler, dikta uygulamaları, hükümet bunalımları vb. birbirini izledi. 12 Nisan 1931'de bu ortam içinde yapılan belediye seçimlerini büyük kentlerde ve çoğunlukla Cumhuriyetçiler kazandı ve XIII. Alfonso yurt dışına kaçtı. İki gün sonra da Madrid'de cumhuriyet ilân edildi. Katalonya'da da sonradan gerileyen ayrı bir cumhuriyet kuruldu. İspanya içinde egemenlik solculara ve cumhuriyetçilere geçti. Gerek bu siyasal üstünlük, gerek cumhuriyetçi yönetimin giriştiği devrimci ya da dönüşümcü atılımlar (demokratik anayasa, toprak reformu vb.) sağcı cepheyi ve askerî muhalefeti birleştirdi.

Kasım 1933'te seçimi kazanarak iktidara gelen sağcılar, bütün güçleriyle devrimci hareketi ezmeye giriştiler. Fakat 18 Şubat 1936'da yapılan seçimlerde komünistler, sosyalistler, anarşistler ve demokrat cumhuriyetçiler bir cephe oluşturdular ve bu seçimi daha büyük bir çoğunlukla kazandılar ve Frente Popular (Halk Cephesi) iktidarı kuruldu. Kısa sürede Primo de Rivera ve General Mola gibi faşist subaylarla, orduya ve kralcılara dayanan faşist güçler Sanjuro ile Colva Sotella'nın önderliğinde parlamento dışında harekete geçtiler. 12 Temmuz 1936'da Sotella öldürüldü. Bunun üzerine 17 Temmuz'da Fas, 18 Temmuz'da da İspanya içindeki askerî garnizonlar ayaklandılar. Ayaklanmanın başı faşist muhalefetin sağ kalan lideri General Sanjuro idi. O da bir uçak kazasında ölünce yerine Kanarya Adaları Valisi General Franco geçti ve iç savaş sonuna dek İspanya içindeki asker, sivil faşist birlikleri, Fas vb. sömürgelerdeki falanjları (Falange) komutası altında birleştirdi ve yönetti. Franco, Cumhuriyet Hükümeti'ne başkaldırdığı zaman Kanarya Adaları ve Fas'taki Falanjist birliklerinin sayısı 35.000 kadardı.

Bunlara başka garnizonlar da katıldı. Hükümeti ise hava ve polis kuvvetleri, muhafız birlikleri, sınırkoruma birlikleri ve halk destekliyordu. General Rojo komutasındaki bu cumhuriyet ordusu sayıca yarım milyonu aşıyor, ordunun belkemiğini ise Halk Cephesi'ne bağlı işçiler oluşturuyordu. Fakat faşist Franco güçlerinin asıl desteği Alman Nazi ve İtalyan faşist yönetimlerinden geliyordu. Fas'ta ayaklanan birlikleri İspanya'ya taşımak için Almanya, II. Dünya Savaşı'nda kullanacağı Junker uçaklarından bir hava köprüsü oluşturdu. İtalya ve Almanya, faşist birlikleri en yeni silâhlarla donattılar. Cumhuriyetçilerin yaptığı çağrı üzerine, Fransa'da ve diğer birçok ülkede, gönüllülerin katıldığı "Uluslararası Tugaylar" oluşturuldu ve bu tugaylar Cumhuriyetçilere destek olmak amacıyla İspanya'ya gönderildi.

İlk kez 1936 Ekimi'nde İspanya'ya ulaşan Uluslararası Tugaylar, Madrid Üniversitesi'ndeki çatışmalara katıldılar, Guadalajara, Granada ve Truel savaşlarında Cumhuriyetçilerin yanında savaştılar. Bu tugaylara katılanların sayısı 40.000 kişinin üstüne çıkmadı. Uluslararası Tugaylar, 1938 Eylülü'nde Uluslararası Ademi Müdahale Komitesi'nin politikası sonucu İspanya'dan çekilmek zorunda kaldılar. II. Dünya Savaşı'nın ilk provasını İspanya'da yapan ve en son silâhlarını İspanya devrimi üzerinde deneyen Almanya ve İtalya'nın askerî desteği karşısında sivil gönüllülerin desteği ancak simgesel bir nitelik taşıdı. Bununla birlikte cumhuriyet ordusu ve yabancı gönüllüler 32 ay direndiler. Franco, Hitler ve Mussolini güçleri yerel küçük başarılar kazanmakla birlikte Cumhuriyet güçleri karşısında üstünlük sağlayamadılar.

Mart-Ekim 1937 aylarında Cumhuriyetçilerin kuzey cephesi çöktü. Bu tarihlerde Fransa ve İngiltere çok gecikmiş olarak İspanya'ya dış yardımları önlemek için uluslararası bir denetim düzeni kurmayı denedi, fakat başaramadı. 31 Mayıs 1937'de Alman savaş gemileri savaşa doğrudan katıldı, Alman haber alma örgütü (Abwehr) resmî istihbarat görevini yürüttü, yeni Alman tankları ve bombardıman uçakları (Junkerler) cepheye sürüldü. İtalyanların ise yalnızca "karagömlekli" gönüllülerinin sayısı 40.000 dolaylarındaydı. 1937'de Guernica kenti ve sivil halkı, Alman uçaklarınca bombalandı, kent yerle bir edildi. Bu olay uluslararası kamuoyunda büyük yankılar uyandırdı.
İspanya İç Savaşı faşistlerin üstünlüğüyle sürdü. 1938 yılı içinde Franco güçlü saldırılarla Akdeniz kıyılarına ulaştı ve İspanya Cumhuriyeti topraklarının kuzeyi ile güneyi arasındaki bağlantıyı kopardı. Yılın sonunda Katalonya üzerine yürüdü. 1939 Ocak ayında Barcelona ve çevresindeki cumhuriyetçi cepheler düştü. 28 Mart 1939'da Franco başkent Madrid'e girdi. Ertesi gün ise bütün İspanya faşistlerce işgal edildi. İspanya İç Savaşı, faşizmin zaferi ve demokrasi cephesinin yenilgisiyle sona erdi.