JAMAİKA

• ing. Jamaica,
• Büyük Antiller’deki adalardan biri üzerinde kurulmuş devlet;
• 11 425 km2;
• 2 420 000 nüf. (1991)
• Başkenti Kingston.
• Resmi dili İngilizce.

COĞRAFYA

D.'dan B.’ya doğru 240 km boyunca uzanan adanın K.'den G.'e doğru en geniş yeri 85 km'dir. D.’dan B.'ya doğru sıralanan Büyük Antil adalarının Üçüncü Zaman kıvrımlanma kuşağında yer alan Jamaika, dağlık, yanardağ etkinlikleri hâlâ süren bir adadır. Adanın D.'sunda Mavi Dağlar’ın ya da Blue Mountains’in (en yüksek doruğu 2 467 m) billurlu ve şistli kütlesi yükselir; adanın orta ve batı kesiminde, etkin bir aşındırma sonucu yüzey şekilleri çok güzel manzaralar oluşturan (K.-B.'daki Cockpit Country) görkemli bir karst yapısına dönüşmüş kalkerli bir yüksek plato uzanır. Bu yüzey şekillerinin kenarlarında alüvyon ovaları bulunur; özellikle G.'de ve B.’da çok genişleyen alüvyon ovaları K.'de ve D.'da ince bir şeride dönüşür ya da tümüyle yok olur. Hem engebeli, hem kumlu olan kıyılar çok güzeldir.

Ülkede, oldukça nemli ve yağışlı bir tropikal deniz iklimi egemendir. Sıcaklık farklılıkları azdır (yıllık sıcaklık ortalaması 25,5 °C; aylık ortalama sıcaklık farkı 4 °C; günlük ortalama sıcaklık farkı 8 °C); bununla birlikte, kışın serin kuzey rüzgârları esebilir. Ada hemen hemen sürekli alize rüzgârlarının etkisindedir ve güney kıyısındaki bazı rüzgâr almayan kesimler dışında, sıcaklıklar kavurucu değildir. Yağmurlar daha çok haziran-aralık arasında yağar. Kuzey kıyılarının ve rüzgâr alan engebelerin bol yağışlı (yılda 2 m’den çok yağmur) olmasına karşılık, rüzgâr almayan güney ovaları çok daha az yağış alır: bu yüzden ülkenin tarıma en elverişli bu bölgesinde tarım için sulama yapma zorunluğu vardır. Güçlü siklonlar ülkeyi altüst edebilir.

XVII. yy. sonundan başlayarak ingilizler’in yoğun biçimde değerlendirdiği Jamaika, XVIII. yy.'ın sonunda köleci şeker işletmeleri sömürgesinin en iyi örneklerinden biri haline geldi (1800’e doğru 100 bin t şeker dışsatımı yapıldı ve bin kadar işletme, 300 000 köle vardı). Bu sömürge iktisadı günümüz tarımını da etkilemeye devam etmektedir. Tarımda dışsatım ürünleri ağır basmaktadır: günümüzde ulusallaştırılmış olan büyük işletmelerde ve küçük köylü işletmelerinde üretilen şekerkamışından on kadar fabrikada yapılan şeker (360 000 t); birçok nemli vadi içeren bölgeden ve çok sayıdaki küçük ve orta boy işletmeden gelen muz; turunçgiller, kahve, kakao, hindistancevizi, kopra. Bütünbu tarım etkinlikleri bunalım içindedir ve üretim düşmektedir; çok yoğun nüfuslu ve yoksul kırsal kesimler ge- lişmemişliğini sürdürmektedir.

Modern ekonomi madenlere, uluslararası turizme, imalat sanayilerine ve önemli bir hizmetler ve ticaret kesimine dayanmaktadır. Karstlı platodan yoğun biçimde boksit çıkarılır (1990’da 10,9 Mt; dünyada dördüncü). Kuzey Amerika şirketlerince hem boksit ya da alümin biçiminde dışsatımı yapılan boksit, tarımdan daha büyük bir kaynak olduysa da çok az doğrudan istihdam sağladı (öte yandan bu şirketlere, boksit dışsatımını sağlamalarına karşılık maden rezervleri için uzun süreli ayrıcalıklar tanındı). İzlenen destekleme siyaseti sayesinde çeşitli sanayiler kuruldu (özellikle de Kingston yerleşme alanında): çimento fabrikası, rafineri, petrol, giysi, çeşitli ev aletleri, elektronik, ambalaj, mobilya, yapı elemanları, besin. Günümüzde sanayi, GSMH'nin % 26'sını sağlamaktadır.

Uluslararası turizm
(1990 da 1 236 000 turist) merkezi Montego Bay olan kuzey kıyılarına gönenç getirmektedir. Turizm, döviz geliri olarak en büyük ikinci kaynaktır (boksit ve alüminden sonra) ve hem birçok insana iş sağlamakta, hem de dış ticaret açığını dengelemektedir.

Jamaika'nın ciddi iktisadi ve toplumsal sorunları vardır; yeni açılan işler yetersiz kaldığından, işsizlik kangren olmuş bir yaradır ve eşitsizlikler çarpıcı hale gelmiştir. XIX. yy.’dan bu yana hızlı nüfus fazlalığına bir ölçüde çözüm getiren dış göçler giderek güçleşmektedir; oysa, ortalama nüfus sıklığı (km2'ye 200 kişi kadar; iş alanı açısından büyük ölçüde. tarıma dayalı olan bir ülke için bu oran yüksektir) zaten yüksek olan bu ülkede nüfus artışı sürmektedir.

TARİH

Yerli Aravaklar'ın Xaymaca adını verdikleri ada, 1494’te Kristof Kolomb tarafından keşfedildi, ilk vali, Juan de Esquivel'di (1509). Santiago adı verilen ada, kısa sürede birkaç büyük ailenin eline geçti ve bunlar yerlileri yok ederek onların yerine Afrika’dan köleler getirdiler. Az sayıda sömürgecinin yerleştiği adayı, stratejik değerinden ötürü 1670'te ingilizler işgal etti (tasarruf hakkı 1670’te kabul edildi [Madrid antlaşması]). ingilizler, adayı İspanyol Amerikası ile yapılan kaçakçılığın büyük bir merkezi haline getirdiler; ama dağlara sığınan kaçak zenci kölelere karşı 1739'a kadar savaşmak zorunda kaldılar. Bu tarihte imzalanan bir antlaşma, işgal ettikleri topraklar üzerinde egemenliklerini pekiştirdi. Adada, siyah derili kölelerin emeğine dayanan büyük şekerkamışı çiftlikleri kuruldu. İngiltere’ye asiento de negras'un (ispanya İmparatorluğu içinde köle ticareti yapma ayrıcalığı) tanındığı Utrecht antlaşması’ndan (1713) sonra, ada bu ticaretin dağıtım merkezi durumuna geldi ve büyük çiftliklerdeki köle nüfusu büyük ölçüde arttı (XVIII. yy. sonunda 300 000 köle).

Jamaika’nın tarihi, kölelik rejiminin doğurduğu karışıklıklar ve sorunlar içinde geçti (1831 isyanı). Büyük çiftlikler ve şeker, çivit, kakao, az miktarda kahve ve biber dışsatımı sayesinde XIX. yy. başına kadar zenginlik sürekli olarak arttı. Köleliğin (1833) ve koruyucu gümrük tarifelerinin (1846) kaldırılması, fiyatları düşürdü, şekerkamışı çiftliklerini iflasa sürükleyen şiddetli bir bunalıma yol açtı ve küçük mülkiyeti çoğalttı. Seçkin bir beyaz çiftçiler zümresi tarafından yönetilen ve bir eyalet meclisine sahip olan ada, Morant Bay ayaklanması’ndan sonra 1865'ten 1884’e kadar doğrudan doğruya İngiliz imparatorluğu’nun yönetimi altında yaşadı.

Büyük yabancı kumpanyaların (30’lu yıllara kadar, muz konusunda United Fruit, daha sonra şeker konusunda Hfesf Indi- es Sugar Company) kuruluşuna tanık olan uzun bir siyasal durgunluk döneminden sonra, 40’lı yıllarda, sendika lideri Alexander Bustamante ve yeğeni avukat Norman Washington Manley'nin (önce müttefiktiler, sonra birbirlerine rakip oldular) ön ayak olmasıyla bağımsızlık hareketi gelişti. 1953'te, bağımsızlığa giden yolu açan yeni bir anayasa yürürlüğe girdi ve 1955'te Manley, Bustamante'nin yerine Başbakan oldu. 1958'den başlayarak Batı Hindistan federasyonu’nun bir üyesi olan ada, 1961 'de Bustamante’nin taraftarlarınca kazanılan bir referandumun ardından federasyondan ayrıldı. Yedi ay sonra, Manley genel seçimleri kaybetti. 6 ağustos 1962'de, Jamaika, Commonwealth'in bir üyesi olarak kalmakla birlikte, bağımsız hale geldi.

1962’den 1972'ye kadar, işçi partililer önce Bustamante'nin, sonra da Hugh Lawson Shearer'in yönetiminde hükümette kaldılar. 1972 seçimlerini, Michael Norman Manley'nin (N. W. Manley'nin oğlu) People’s National Party'si kazandı. M. N.
Manley, özellikle, “demokratik sosyalizm” den yana bir seçim kampanyası sürdürdüğü 1976 seçimlerinde kazandığı yeni zaferden sonra, sosyal reformlar üzerinde yoğunlaşan bir siyaset gütmeye başladıysa da, gittikçe artan güçlüklerle karşılaştı. Hükümetin boksit dışsatımına koyduğu vergi, boksit şirketlerinin, üretimlerini % 50 oranında düşürmelerine yol açtı.

Öte yandan, Manley’nin Castro’ya duyduğu yakınlık iş çevrelerinde kendisine duyulan güveni yok etti; Uluslararası para fonu'nun toplumsal harcamalarda önemli bir indirimi gerekli kılan yeni kredi verme koşulları ekim 1980'de erken seçime gidilmesini zorunlu kıldı, iktisadi durumun kötülüğü (1972-1979 arasında GSMH'da °/o 25’lik bir düşüş, etkin nüfusun %35’i oranında işsizlik) ve şiddet ortamı, liberal ekonomiye dönüşü ve yabancı sermayeye açılmayı vaat eden Edward Seaga yönetimindeki Jamaika işçi partisi’nin seçimleri kazanmasına yol açtı. 1983'te yapılan seçimleri de işçi partisi kazandı ve Seaga görevde kaldı. 1987'de İMF ile Standby anlaşması yapıldı, dış borçlar yeni bir ödeme planına bağlandı. Eylül 1988'de Gilbert kasırgası ülkeyi büyük zarara uğrattı. 1989 seçimlerinde işçi partisi ağır bir yenilgiye uğradı. Ulusal halk partisi seçimleri kazandı ve parti başkanı Michael Manley başbakan oldu. Mart 1992’de parti başkanlığı ve başbakanlıktan sağlık nedenleriyle istifa eden Manley'in yerini, her iki görevde Percival Patterson aldı.

Jamaika anlaşmaları, Uluslararası para fonu (İMF) üyesi ülkeler arasında 7 ve 8 ocak 19/6'da imzalanan ve Bretton Woods anlaşmalarını altüst eden para anlaşmaları. 1 mayıs 1978'de yürürlüğe giren bu anlaşmalar, 1973’ten beri uygulanmakta olan esnek kambiyo sistemine yasallık kazandırdı, altın esasına bağlılığa resmen son verdi ve “özel çekme hakları”, uluslararası “para referansı" kabul etti.