Kayın (Fagus)

Kayıngiller (Fagaceae) familyasının Fagus cinsini oluşturan 10 kadar yaprak döken ağaç türünün ortak adı. Anayurdu Kuzey Yarıküre’nin ılıman ve astropik bölgeleridir.

Çok uzun boylu olan bu küresel ve yaygın taçlı ağaçların gri renkli düzgün kabuğu ve almaşık olarak dizilen tüysü damarlı (orta damann yan damarlara ayrılması), dişli ya da düz kenarlı parlak yeşil yaprakları vardır. Sarımsı yeşil renkli, yuvarlak erkek çiçek kümeleri ince dallarda asılı olarak, dişi çiçek kümeleri ise aynı ağacın tüylü, kısa dallarında çiftler halinde bulunur. Yumuşak dikenli, kahverengi bir örtüyle sarılı olan fındıksı meyveleri üç köşeli ve sert kabukludur.

Avrupa’nın tümünde yaygın olan Avrupa kayını (F. sylvatica) ile Kuzey Amerika’nın doğusunda yetişen Amerika kayını (F. grandifolia) iyi bilinen türlerdir. Her ikisinden de ekonomik açıdan önemli, değerli bir kereste elde edilen bu ağaçlar yaygın bir biçimde süs bitkisi olarak da yetiştirilirler. Yaklaşık 40 m’ye kadar yükselebilen uzun ömürlü Avrupa kayınının düzgün ve silindirik bir gövdesi, güzün kırmızımsı bir renk alan yumurta biçimli koyu yeşil yaprakları vardır. Buna karşılık Amerika kayınının iri testere dişli mavimsi yeşil yaprakları sonbaharda sarıya döner. Kuzeydoğu Avrupa, Anadolu, Kuzey İran ve Kafkasya’da yaygın olan Doğu kayını (F. orientalis) 40 m’ye kadar yükselebilen değerli bir orman ağacıdır. Bu düzgün gövdeli ağacın açık gri renkli, düzgün bir kabuğu ve yaklaşık 6-12 cm uzunlukta, dalgalı kenarlı elips ya da ters yumurta biçimli yaprakları vardır. Yaklaşık 20 m boyundaki Çin kayını (F. engleri- ana) ile 24 m’ye kadar uzayabilen Japon kayını (F. japonica) çok gövdeli türlerdir. F. sieboldii, Batı Yarıküre’deki önemli bir süs ağacı, Meksika kayını (F. mexicana) ise değerli bir kereste ağacıdır.

Kayın ağaçları en iyi kumlu balçık yapısındaki topraklarda gelişir. Yavaş büyümelerine karşın 400 yıl ya da daha uzun bir süre yaşayabilen bu ağaçlar genellikle tohumlarla çoğaltılırlar.

Yaygın olarak süs ve gölge amacıyla yetiştirilen kayın ağaçlarından, özellikle Avrupa kayınının parkçılıkta değerli pek çok süs çeşidi vardır. Açık, kırmızımsı kahverengi ve suya dayanıklı kayın odunları başta mobilya, fıçı, kontrplak, parke, alet sapı ve gemi sandıklarının yapımı olmak üzere çok çeşitli amaçlar için kullanılır. Doğada av hayvanları için önemli bir besin kaynağı oluşturan yağlı meyvelerinden kümes hayvanlarının beslenmesinde yararlanılır, ayrıca yemeklik yağ çıkarılır.

Doğu kayınının Türkiye’de Istranca Dağlarından başlayan doğal yayılışı, Kuzey Anadolu Dağlarının kıyı dağlan üstünden Kaf- kaslar’a bağlanır. Bu ana yayılıştan çok ayrı olarak Amanoslar ve Tahtalı Dağlannın 1.500 m’yi aşan kesimlerinde de Doğu kayınına rastlanır. Türkiye’de Doğu kayını saf ormanlar oluşturduğu gibi öbür geniş ve iğneyapraklı ağaçlarla karışık halde de bulunur. En sık olarak bir arada görüldüğü ağaçlar Kuzey Anadolu Dağlannın doğu kesiminde göknar ve ladin, batı kesiminde göknar, çam ve meşedir.