Şili
MsXLabs.org & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
(İsp. ve İng.: Chile, Fr.: Chili), Güney Amerika'da devlet. And Dağları'nın Pasifik Okyanusu'na bakan yüzü boyunca, 17° 30' güney enleminden 56° güney enlemine (Ateş Adası güneyinde Horn Burnu) kadar ince, uzun bir şerit hâlinde uzanır. Kuzeyden güneye 4.270 km.lik bir boya karşı, maksimum genişliği ancak 350 km.dir. En ve boy arasında bu denli oransızlık başka hiçbir ülkede görülmez. Kuzeydoğuda Bolivya, kuzeyde Peru ile ortak sınırı vardır; fakat her ikisi de kısadır.
Buna karşılık doğuda 4.800 km.lik bir sınırla Arjantin'e bağlanır. Çok kez And sıralarının doruklarını ve su bölümü çizgisini izleyen Şili-Arjantin sınırı, güney ucunda doğuya dönerek Magellan Boğazı'nın Atlas Okyanusu'ndaki giriş kısmına kadar uzanır. Böylece Şili, bu noktada Atlas Okyanusu'na da dokunmaktadır. Bu sınır, 1902'de İngiltere kralının hakemliğiyle saptanmıştır. Yüzölçümü 756.945 km2, nüfusu 14.824.000 (1998), başkenti Santiago; öteki önemli kentleri Valparaiso, Concepcion, Vina del Mar, Antofagasta, Talcahuano'dur. Resmî dili İspanyolca, dini Katoliktir. Şili, Antarktika'nın 58° ve 90° batı boylamları arasında kalan kesimini kendisine ait kabul etmekte, ayrıca Pasifik'te bazı adalara da sahip bulunmaktadır (Juan Fernandez, St. Ambroise, St. Félix, Pascua). Andlar kuzeyde çok yüksektir; güneye doğru alçalırlar. Fakat 50° güney enleminden sonra buzullar denize kadar inebilirler. Kuzey Şili kuraktır. Hatta burada yer alan Atakama bölgesi, yeryüzünün en kurak çöllerinden biridir.
30° ve 37° güney enlemleri arasında kalan Orta Şili'de Akdeniz iklimi koşulları egemendir. Zaten ülkenin en zengin, en kalabalık bölümü de burasıdır. 37° güney enlemiyle Ateş Adası arasında kalan Güney Şili, yağışlı, serin; yükseklerde, soğuk bir iklime sahiptir. Kıyıları fiyortlarla parçalanmış olan Güney Şili orman bakımından zengindir. Tarım ürünleri çok çeşitlidir; fakat üretimler önemsizdir ve çok kez ülke ihtiyacını karşılamaz. Bunlar içinde en önemlisi bağcılıktır. Yıllık şarap üretimi 6 milyon hektolitreyi bulur. Hayvancılık (yün), balıkçılık ve özellikle balina avcılığı öteki ekonomik etkinliklerdir. Şili ekonomisi daha çok yeraltı kaynaklarına ve son yıllarda gelişmeye başlamış olan endüstriye dayanır. Yeraltı kaynakları içinde nitrat eskiden en önemli yeri tutardı. Son yıllarda ticarî önemini kaybetmiştir. Bugün en başta bakır ve demir gelir. Bu iki madde dış ticaretin değerce %90'ını meydana getirir. Yeni keşfedilmiş olan demir cevheri yatakları da yılda 5 milyon ton metal sağlar. Çeşitli endüstri kuruluşlarının hemen yarısı Santiago ve çevresinde toplanmıştır.
Bu denli dağlık bir ülke olmasına karşın ulaştırma koşulları fena değildir. 79.224 km. kadar karayolu, 8.107 km.de demiryolu vardır. Demiryolları, Andları birkaç yerde aşar ve Arjantin'in Atlas Okyanusu kıyılarını Pasifik kıyılarına bağlar. İnce, uzun bir ülke olması nedeniyle, kabotaj etkindir; bütün Şili limanları düzenli deniz seferleriyle birbirine bağlanmıştır. Kolomb'dan önce de yerleşilmiş bir ülkeydi. Bu topraklarda Arokan ve Atacamenos yerlileri yaşarlardı. 16. yüzyılın ortalarına doğru İspanyol fetihleri başladı. Peru'da İnka İmparatorluğu'nu ele geçiren ve orada İspanya kralının vekili olan Pizarro, komutanlarından Diego de Almagro (1535) ile Petro de Valdivia'yı (1540), Şili'nin keşfi ve fethi için görevlendirdi. Arokanlar ile İspanyolların mücadelesi 18. yüzyıla kadar sürmüştür. Lâtin Amerika'da Avrupa'ya en uzak ülke olması nedeniyle Şili'nin gelişmesi ve dünya ticaretine katılması çok güç olmuştur. 18. yüzyılın sonunda nüfus ancak yarım milyonu bulmuştu. Şili, 12 Şubat 1818'de bağımsızlığına kavuştu.
20. yüzyılın ilk yarısında bir dizi diktatörlük rejimi yaşayan ülke, aynı zamanda ekonomik bunalım içindeydi, 1960'larda sol bir muhalefet gelişmeye başladı, ancak 1964-1968 arasında iktidarda Hristiyan Demokratlar vardı. 1969'lardan sonra daha da güçlenen sol muhalefet, "Halk Cephesi" adıyla 1971 devlet başkanlığı seçimlerine katıldı. Halk Cephesi'nin adayı sosyalist eğilimli Allende devlet başkanı oldu. Toprak reformu yapıldı, emekçilere yeni haklar tanındı. Ancak daha sonra belgelerle kanıtlanan, İTT ve CİA'nın girişimleri sonucunda ülkede karışıklıklar çıktı, sağcıların örgütlendiği iş kollarında grevler yapıldı. Ordunun gücü kırılamadı; birçok yüksek rütbeli subay bakan oldu. Haziran 1973'te bastırılan ayaklanmadan sonra 11 Eylül'de General Augusto Pinochet'nin başında bulunduğu bir askerî cunta, kanlı çarpışmalar sonunda iktidarı ele geçirdi. Cumhurbaşkanlığı Sarayı bombalandı. Başkan Allende ölü bulundu (12 Eylül). Ülkede sıkıyönetim ilân edildi, parlamento dağıtıldı; direnme hareketleri kanlı bir şekilde bastırıldı. Binlerce kişi tutuklandı ve öldürüldü. Tüm politik faaliyetler yasaklandı ve üniversitelerin özerkliği kaldırılarak cuntaya bağlandı. Allende hükümetinin devletleştirdiği 150 şirket sahiplerine geri verildi. Ücretler donduruldu, çalışma saatleri artırıldı, paranın değeri düşürüldü. Küba ile ilişkiler kesildi; Arjantin, Brezilya ve ABD ile olan ticarî ilişkiler geliştirildi. Pinochet 1974 Haziranı'nda cunta tarafından cumhurbaşkanı ilân edildi.
Ekonomik bunalım içinde olan ülkede, işsizlik ve enflasyon önemli boyutlara ulaştı. Pinochet ekonomik alanda liberal bir çizgi izlemeye başladı. Uygulanan sıkı para politikasıyla enflasyon oranı belli ölçüde düşürüldü. Bu arada muhalefete yönelttiği sert baskı uygulamaları uluslararası kamuoyunda yoğun tepkilere yol açtı. Yeni anayasa 1980'de yapılan halkoylamasında kabul edildi. Anayasa'nın 1981'de yürürlüğe girmesinin ardından Pinochet sekiz yıllık bir dönem için devlet başkanlığını üstlendi. Muhalefetin üzerinde yoğun baskıların sürmesi ve 1982-1983 yıllarındaki ekonomik bunalımın ardından tepkiler açık eylemlere dönüştü. Gösteriler artınca sıkıyönetim ilân edildi (Kasım 1984). Pinochet Eylül 1986'daki suikast girişiminden yara almadan kurtuldu. Ocak 1987'de sıkıyönetim kaldırılarak siyasî partilerin kurulmasına izin verildi. Pinochet bir dönem daha iktidarda kalabilmek için halkoylamasına başvurduğunda seçmenlerin % 56'sı hayır oyu verdi (Ekim 1988). 14 Aralık 1989'da yapılan seçimleri 17 siyasî partinin oluşturduğu Demokratik İttifak'ın adayı Hristiyan Demokrat Patricio Aylwin kazandı. Ancak Pinochet, ordu üzerindeki kontrolünü sürdürdü. Aylwin'in yönetimindeki (1990-1994) Şili, Arjantin ile ilişkilerini düzeltti (1991) ve Meksika ile bir serbest değişim anlaşması imzaladı (1991). Aralık 1993 seçimlerinde, Hristiyan-Demokrat Parti'nin adayı Eduardo Frei cumhurbaşkanı seçildi.
