Şeyh Said İsyanı
MsXLabs.prg & MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
Doğu Anadolu'da Cumhuriyet döneminin başında ortaya çıkan ayrılıkçı ve dinci isyandır. Amacı Şeyh Sait'in önderliğinde dinî temele dayalı bir Kürt devleti kurmaktı. Hareket, İngilizlerin kışkırtması ve İstanbul'daki Kürt Teali Cemiyeti'nin desteğiyle gerçekleşti. Nakşibendî şeyhi olan Şeyh Sait, Hınıs yöresinde gerekli hazırlıkları yaptı. İsyan, Elazığ'ın Piran Köyü'ndeki asker kaçaklarını yakalamaya gelen jandarmalara ateş açılmasıyla başladı (13 Şubat 1925) ve hızla genişledi. İsyancı kuvvetler ilk olarak Genç ilinin merkezi Drahni'yi ele geçirdiler (16 Şubat). Şeyh Sait, kendisine katılan dört aşiretin kuvvetleriyle birlikte Çapakçur, Muş ve Diyarbakır cephelerini kurdu. Hani, Lice ve Palu'yu ele geçirdi. Ardından Elazığ ve Muş'ta yağmaya girişti. Ayaklanmanın üstüne gönderilen kuvvetler önce başarılı olamadı. Şeyh Abdullah'ın yönetimindeki isyancılardan bir kısmı Muş cephesinde Varto'yu alarak Erzurum üstüne yürüdü.
Şeyh Sait de emrindeki 5.000 kişilik arada hükümet doğuda sıkıyönetim ilân etti. Fethi Okyar çekildi, yerine İsmet Paşa başbakan oldu. Hükümet kuvvetleri Diyarbakır'ı yerli halktan da yardım görerek şiddetle savundu ve isyancıları bozguna uğratarak takibe başladı (8 Mart). Bu tarihten itibaren hükümet kuvvetleri geniş bir temizlik harekâtıyla birlikte isyancıların elindeki yerleri geri almaya başladı. Şeyh Sait, maiyetiyle birlikte Varto'nun güneyindeki Carpuh köprüsünde sıkıştırılarak yakalandı (15 Nisan). Şeyh Sait İsyanı'nı elaltından destekleyen Kürdistan Teali Cemiyeti başkanı eski Şûrayıdevlet (Danıştay) reislerinden Seyit Abdülkadir de İstanbul'da ele geçirilerek 12 arkadaşıyla birlikte yargılanmak üzere Diyarbakır'a getirildi. Abdülkadir ve 5 arkadaşı yargılanarak idam edildiler (27 Mayıs). Şeyh Sait ve 47 kişi Şark İstiklâl Mahkemesi tarafından idama mahkûm edildi. Karar Diyarbakır'da Siverek Kapısı'nda yerine getirildi (29 Haziran 1925).
