İslamiyet'in Doğuşu ve Yayılışı:
İslamiyetten Önce Arap Yarımadası:
* Siyasi Durum
Arap Yarımadası Sâmi ırkının anavatanıdır. Arabistan yarımadasının batısında yer alan Mekke, Medine ve Taif şehirlerinin bulunduğu bölgeye Hicaz adı verilir. Arap yarımadasında siyasi bir birlikten söz edilemez. Yarımadada islamiyetten önce kurulan başlıca devletler şunlardır;
- Main Devleti
- Seba Devleti
- Himyeri Devleti
- Nebat Devleti
- Tedmür Devleti
- Zahmi Devleti
- Gassani Devleti
* Din ve inanış:
İslamiyet'ten önce Arapların çoğunluğu Putperestti. Kâbe bütün Araplarca kutsal sayılırdı. Puta tapıcılıktan başka Musevilik ve Hristiyanlık dinlerine inananlar da vardı. Ayrıca Araplar arasında Hz. ibrahim in dinini yaşayan ve kendilerine Hanif adı verilen birçok kimse vardı.
* Sosyal ve iktisadi Hayat :
Arapların çoğu Bedevi (çölde yaşayan göçebe Arap) idi. Bunlar geçimlerini hayvancılıkla temin ederlerdi. fiehirde oturan Araplara Medeni denirdi. fiehirlerde oturanlar ticaret ve ziraat ile uğraşırlardı. Araplarda, ailede erkek egemendi. Bir erkek istediği kadar kadınla evlenebilirdi. Kadının miras hakkı yoktu. Kız çocukları bazen diri diri mezara gömülürdü. Kölelik kurumu kökleşmişti. Kabileler arasında sürekli çatışma vardı ve kabilecilik ön plandaydı.
* Dil ve Edebiyat :
Arap toplumunda en gelişmiş sanat edebiyattı. Bütün Araplar şiir ve hitabete çok meraklıydılar. Bugünkü Arap yazısının temelini Nebat alfabesi oluşturmuştu. Bu sırada Hz. Muhammed 40 yaşındaydı. Hz. Muhammed önce yakınlarını sonra da Mekke deki diğer insanları islam dinine davet etmeye başladı. Onun davetini ilk kabul edip Müslüman olan karısı Hz. Hatice dir. Daha sonra amcasının oğlu Hz. Ali, azatlı kölesi Zeyd, yakın dostu Hz. Ebubekir Müslüman oldular.
Hz. Muhammet (s.a.v.), Dört Halife, Emeviler ve Abbasîler Dönemlerinde islamiyetin Yayılışı
* Hz. Muhammet (s.a.v.) Dönemi :
Hz. Muhammed 20 Nisan 571 de Mekke de doğdu. Babası Abdullah, annesi Âmine Hatundur. Doğmadan önce babasını, altı yaşındayken de annesini kaybetti. Dedesi Abdülmuttalip, Hz. Muhammed i (s.a.v.) yanına aldı. Dedesi ölünce amcası Ebû Talip yeğenine sahip çıktı. O nu korudu ve büyüttü. Hz. Muhammed, küçük yaştan itibaren çevresinde doğruluğu ve zekası ile tanındı. Ona her bakımdan güvenilir anlamına gelen El Emin lakabı verilmişti. Gençliğinde amcası ile kervan ticaretine katıldı. Suriye ve Yemen e gitti. Daha sonra Hatice adında bir hanımın kervanlarını yönetti. Yirmi beş yaşındayken Hz. Hatice ile evlendi. Hz. Muhammed (s.a.v.) içinde yaşadığı toplumun sosyal hayatını benimsemiyordu. Yaşı ilerledikçe insanlardan uzak bir hayat yaşamaya başladı. Zaman zaman Nur Dağı ndaki Hira Mağarası na gidip düşüncelere dalıyordu. Bir gün bu mağaradayken, kendisine ilk Vahiy geldi (610). Cebrail adlı melek ona Yaratan Rabbinin Adıyla Oku dedi. Bu olay Hz. Muhammed in (s.a.v.) peygamberliğinin ve islam dininin başlangıcıdır. Önceleri insanları islam dinine çağırma işi gizli yapıldı. Hz. Ömer in Müslüman olmasıyla insanlar açıkça islam dinine davet edilmeye başlandı. Müslümanlara Mekke de eziyetler giderek arttı. Bunun üzerine Hz. Muhammed (s.a.v.) yakınlarına Habeşistan a gitmelerini söyledi. Mekkeliler Habeşistan a gidenleri geri getirmek istedi fakat Habeş Kralı Asmaha onları geri vermedi. (Müslümanların ilk hicreti Habeşistan a olmuştur (615). Mekkeli müşriklerin inananlara baskıları gün geçtikçe artıyordu. Müslümanlar çok güç duruma düştüler. Bu sırada Mekke ye gelen Medineliler, Hz. Muhammed i (s.a.v.) ve diğer Müslümanları Medine ye davet ettiler .Hz. Muhammed yakın dostu Hz. Ebubekir le beraber Medine ye göç etti. Bu olaya islam tarihinde Hicret adı verilir (622). Hicretle beraber Medine de bir islam devleti doğdu . Bu devletin başkanı, ordu komutanı ve yargıcı Hz. Muhammed (s.a.v.) idi. Hicret Hz. Ömer in halifeliği zamanında Hicri takvimin başlangıcı kabul edilmiştir. Bedir Savaşı (624): Müslümanlarla Mekkeli Müşrikler arasında yapılan ilk savaştır. Savaş Medinelilerin zaferi ile sonuçlandı. Müslümanların kendilerine olan güvenleri arttı.
Uhut Savaşı (625) :
Mekkeli müşrikler, Bedir yenilgisinin öcünü almak için bir ordu hazırlayarak Medine üzerine yürüdüler. 625 yılında yapılan Uhut Savaşı nda Hz. Muhammed yaralanmış ve Hz. Hamza da şehit olmuştur. Mekkeliler üstünlük sağlamış olmalarına rağmen kesin bir sonuç alamadılar.
Hendek Savaşı (627) :
Mekkeli müşrikler, Müslümanlara kesin darbeyi vurmak amacıyla harekete geçtiler. Müslümanlar Medine nin saldırıya açık taraşarına hendek kazarak savunma savaşı yaptılar. Müşrikler başarı sağlayamadan geri döndüler. Bu savaştan sonra Müslümanlar savunma durumundan taarruz durumuna geçeceklerdi.
Hudeybiye Barışı :
628 yılında Müslümanlarla Mekkeli müşrikler arasında yapılan ilk barıştır. 629 yılında Müslümanlar aleyhine çalışan Yahudilere ait Hayber Kalesi Müslümanlar tarafından alındı. 629 yılında yapılan Mute seferiyle Müslümanlar ilk kez Bizans la karşı karşıya geldi. 630 yılında Hz. Muhammed Mekke yi fethetti ve Kâbe yi putlardan temizledi. 630 yılında Hevazin kabileler topluluğuyla yapılan Huneyn savaşı
sonunda Taif şehri alındı. 631 yılında Müslümanlar Mute yenilgisinin bıraktığı olumsuz izleri silmek amacıyla Bizans a karşı harekete geçtiler. Bizans tan herhangi bir hareket olmayınca Müslümanlar geri döndü.
632 yılında Hz. Muhammed veda Haccını yaptı. Veda Haccından sonra Medine ye döndü. 8 Haziran 632 yılı Pazartesi günü vefat etti.
b) Dört Halife Devri :
Halife Hz. Muhammed in Peygamberlik görevi hariç, devlet başkanlığı ile ilgili
bütün görevlerini fiilen icra eden islam Devletinin başkanı demektir. islam tarihinde Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali nin halifelik yaptığı döneme (632-661) Dört Halife Devri denilmiştir.
Hz. Ebubekir Dönemi (632-634):
Hz. Muhammed den sonra iki yıl halifelik yapmıştır. Bu dönemde; islamiyet ten dönenler ve sahte peygamberlik iddia edenlere karşı mücadele edildi. Buna Ridde Hareketi denir. Kur an-ı Kerim kitap haline getirildi. Ecnadin Savaşında (634) Bizans ordusu mağlup edildi. Filistin ve Suriye kapıları Müslümanlara açıldı.
Hz. Ömer Dönemi (634-644):
Hz. Ebubekir, Hz. Ömer in halife olmasını istemişti. Bu dönemde;
- şam (635) Humus, Hama ve Halep Müslümanların eline geçti. Yermük Savaşı nda Bizans mağlup edildi (636). Kudüs Müslümanların eline geçti (637).
Böylece Suriye ve Filistin de islam ordularının karşısına çıkacak bir ordu kalmadı.
- Kadisiye Savaşı nda (636) iran Ordusu mağlup edildi. 642 tarihinde yapılan Nihavend Savaşı yla da iran a kesin darbe vurularak Sasani Ordusu dağıtıldı. Böylece iran fethedildi.
- Bizans hakimiyetindeki Mısır fethedildi.
Hz. Osman Dönemi (644-656):
Hz. Ömer in şehit edilmesinden sonra altı kişilik meclis Hz. Osman ı halife seçti. Bu dönemde; Kuranı Kerim çoğaltılarak önemli merkezlere gönderildi. Doğuda islam orduları Maveraünnehir e kadar ulaştı. Batıda Trablusgarb alındı. Anadolu da Toroslara kadar ilerleme sağlandı. ilk islam donanması kurularak Kıbrıs, Rodos ve Girit adalarına seferler yapıldı. Bir Bizans donanması mağlup edildi. Hz. Osman evinde şehit edildi.
Hz. Ali Dönemi (656-661):
Hz. Ali nin halifeliği iç çekişmelerle geçti. ilk önce Hz. Ali ye muhalif olan ve başını Hz. Talha, Hz. Zübeyr ve Hz. Aişe nin çektiği grupla Cemel (Deve) Savaşı (656) yapıldı. Irak itaat altına alındı ve Küfe şehri hilafet merkezi yapıldı. Suriye de güçlü bir ordu kurmuş olan Muaviye nin Hz. Ali nin halifeliğini tanımaması üzerine Sıffin Savaşı yapıldı (657). Bu savaştan sonra Müslümanlar arasında bölünmeler oldu. Muaviye fiam da kendi halifeliğini ilan etti. Hz. Ali nin şehit edilmesiyle Dört Halife Devri sona erdi (661).
c) Emeviler (661-750):
Devletin kurucusu Muaviye dir. Bu dönemde devlet merkezi fiam şehri olmuştur.
Halifelik Muaviye zamanında babadan oğla geçen bir saltanat haline dönüştürüldü. Bu devirde islam devletinin sınırları genişledi. istanbul ilk defa kuşatıldı (668). Fakat başarı sağlanamadı. Halife Yezid zamanında (680-683) Kerbela olayı yaşandı. Bizanslılar Kuzey Afrika dan çıkarıldı. I. Velid Döneminde (705-715) Tarık Bin Ziyad komutasındaki islam orduları 711 yılında Vizigotları yenilgiye uğratarak ispanya yı ele
geçirdiler. Hişam Döneminde (724-743) Puvatya Savaşında islam orduları Franklara yenildi (732). Böylece Müslüman Arapların batıda ilerleyişleri sona ermiştir. Emevilerin son zamanlarında Ebu Müslim adında bir Türk ayaklanma başlattı. Ayaklanma kısa zamanda yayıldı ve Emevi Hâlifesi II. Mervan öldürüldü.
Abbasoğullarından Ebûl Abbas Abdullah Küfe de halife ilan edildi. Böylece Emevi Hâlifeliği yıkıldı (750).
Endülüs Emevileri:
Abbasilerin halifeliği ele geçirmeleri sırasında Emevi ailesinden Abdurrahman ispanya ya (Endülüs) geçerek başkent Kurtuba olmak üzere Endülüs Emevi Devleti ni kurdu. Böylece islam tarihinde ilk kez siyasal birlik bozuldu. Çünkü doğudaki islam topraklarında da Abbasi Devleti devam etmiştir. Endülüs Emevileri Devleti, en parlak devrini III. Abdurrahman zamanında (912-961) yaşadı. ispanya da ilk defa halife unvanını III. Abdurrahman kullandı. Endülüs Emevileri Devleti 1031 yılında yıkıldı. Bu devletin yıkılmasından sonra irili ufaklı yirmiden fazla devletçik ortaya çıktı. Bu devletçikler yerli Hristiyan ahalinin gittikçe artıp büyüyen kuvvetine karşı tutunamayıp birbiri arkasından yıkılmışlardır.
d) Abbasiler (750-1258):
Abbasilerin ilk hâlifesi Ebul Abbas Abdullah tır. Abbasiler, Emevilerden farklı olarak Arap Milliyetçiliği politikasını gütmediler. Türkler bu dönemde özellikle islam ordusu içinde görev almaya başladılar. Halife Mansur Bağdat şehrini kurarak devletin merkezini buraya taşıdı. En parlak dönemleri Halife Harun Reşit, oğulları Memun ve Mutasım zamanına rastlar. Halife Mutasım Türklerin Araplarla karışıp savaşçılıklarını, güzel ahlak ve yeteneklerini kaybetmemeleri için Samerra şehrini kurdurdu. Bu zamanda orduda komutanlıklar, vezirlik ve valilikler Türklerin eline geçti. Abbasiler zamanında Bizans imparatorluğu üzerine seferler yapıldı. Anadolu içlerine kadar ilerlendi. Abbasiler ispanya dan Maveraünnehir e kadar çok geniş sınırlara ulaştı. Abbasi Devleti Mutasım dan sonra zayışamaya başladı. Geniş sınırlar içerisinde bağımsız devlet ve beylikler ortaya çıktı. Bunların başlıcaları şunlardır; Kuzey Afrikada Aglebîler, Mısırda Tolunoğulları ve Akşitler (ihşidiler), iran da Büveyhoğulları, Horasan da Samanoğulları. 1258 yılında Moğol Hakanı Cengiz in torunu Hülâgu nun Bağdat ı işgal etmesiyle Abbasi Devleti sona erdi. Abbasi sülâlesinden biri Memlük Devletine sığındı. Böylece halifelik Mısır da devam etmeye başladı.
3. islam Medeniyetinin Temelleri :
islam medeniyeti, islam dinini kabul eden bütün milletlerin ortak malıdır. islam kültür ve medeniyetinin esasları Kur an-ı Kerim, hadis ve sünnete dayalı olarak konulan kurallar çerçevesinde oluştu. Müslümanlar, Hz. Ömer devrinden itibaren Arap Yarımadası dışında büyük fetihlere giriştiler. Müslümanlar, bu fetihlerle Suriye, Irak, iran ve Mısır gibi gelişmiş medeniyete sahip ülkeleri ele geçirdiler. Ayrıca eski kültürlerin yatağı olan Hint, Orta Asya ve Anadolu bölgeleriyle de ilişkiler kurdular. Bu bölgelerdeki kültür ve medeniyet birikimlerinden yararlandılar. Bu bilgilere, islamiyet içinde yeni bir sentezle geliştirerek islam Medeniyetinin temellerini attılar. Kur an-ı Kerim in özüne aykırı olmayan her türlü bilim ve sanat eserinden yararlandılar. Yeni medeniyetlerini kurarlarken de asla taklitçi olmadılar. Müslümanlar, etkilendikleri ve yararlandıkları medeniyetleri çok daha ileriye götürdüler. islam medeniyeti, Müslüman olan bütün kavimlerin ortak eseridir. Bu medeniyetin gelişmesinde Türklerin de büyük katkıları olmuştur. Özellikle Selçuklular ve Osmanlılar, islam Medeniyetinin gelişmesinde ve yayaılmasında önemli rol oynamışlardır.
4. islam Medeniyetinin Teşekkülünde Diğer Medeniyetlerin Etkisi
a) Eski Yunan Tesiri
Emeviler döneminde başlayan tercüme faaliyetleri Abbasiler döneminde hız kazandı. Tercüme edilen Eski Yunan eserleri, daha çok tıp, matematik ve felsefeye ait eserlerdir. Özellikle Aristo ve Eşatun (Platon) un görüş ve düşüncelerinden yararlanıldı.
b) Eski Hint Tesiri :
VIII. yüzyılda Bağdata gelen Hintli bir gezginin getirdiği matematik ve astronomiyle ilgili eserleri Halife Mansur Arapça ya çevirtti. Bu eserlerden islam bilginleri faydalandılar. Bu eserlerle birlikte Hint rakamları islam alemine girmiştir. Hindistan ın matematik ilmine diğe bir katkısı IX. yüzyılda islam alemine girmiş olan onlu sistemdir. Emeviler döneminde Divan-ı Berid adı verilen posta teşkilatı kuruldu. Ayrıca maliye ve emniyet teşkilatının da temelleri atıldı. Abbasiler zamanında vezirlik makamı kuruldu. Divan teşkilatı genişletildi. Muhtesiplik görevi bu dönemde ortaya çıktı.
İslam devletine başkentlik yapmış başlıca şehirler şunlardır;
- Hz. Muhammed Döneminden Hz. Ali ye kadar Medine,
- Hz. Ali dönemi Küfe,
- Emeviler Dönemi fiam,
- Abbasiler Dönemi Bağdat,
- Endülüs Dönemi Kurtuba dır.
c) iran Tesiri :
iran medeniyeti daha çok edebiyat ve güzel sanatlar alanında islam medeniyetine
tesir etmiştir. Kelile ve Dinme adlı, kuşlar ve diğer hayvanlar hakkındaki hikaye, iran vasıtasıyla Arapçaya tercüme edildi.
d) Süryani ve Bizans Etkisi
Abbasiler döneminde Eski Yunan Eserleri Bizans imparatorluğu ndan istenmiştir. Süryaniler tercüme faaliyetlerine aracılık yapmışlardır. Çünkü ilk tercüme edilen eserler Yunan kültürüne ait olmakla birlikte Süryanîce yazılmış eserlerdir.
