Solunum
MsXLabs.Org & Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi
Canlıların, besinleri yakmak ve enerji sağlamak için oksijen alması olayı. Solunum, kimyasal açıdan bir yanma olayıdır. Canlılar besin alır ve bu besinleri kullanarak, yaşamsal işlevlerini sürdürebilmek için gerekli enerjiyi üretirler. Kimyasal anlamda solunum, organik bir maddenin yapısının değiştirilmesi ve bu sırada enerjinin açığa çıkmasıdır.
Canlıların büyük bir bölümü bu işi oksijen yardımıyla yaparlar. Bazı bakteriler ve diğer ilkel yapılı organizmalarsa gereksinim duydukları enerjiyi oksijen olmaksızın sağlarlar. Bu iki tip solunumdan birincisine "havalı solunum", ikincisine "havasız solunum" denir. Bu anlamda solunum hücrede gerçekleşir. Hücredeki solunum, oksijenin besin maddeleriyle birtakım karışık kimyasal tepkimelere girerek sonuçta enerji ve karbon dioksidin açığa çıkması sürecidir. Buna içsel solunum da denir. Oksijenin çeşitli biçimlerde dış ortamdan alınması ise dışsal solunumu oluşturur. Dış ortamdan oksijen alımı ilkel yapılı canlılardan yüksek yapılılara doğru bir gelişme gösterir. Bitkilerde özel solunum organları yoktur. Oksijen bitkinin yaprak, ince sap gibi kısımlarının yüzeyinden alınır. Hayvanlardaysa solunum ya birhücreliler ve kimi ilkel çokhücrelilerde olduğu gibi vücut yüzeyinden ya da solungaç, trake, akciğer gibi özel solunum organları aracılığıyla yapılır. Canlılarda özel bir solunum sisteminin ortaya çıkışı, özel bir dolaşım sisteminin ortaya çıkışıyla bağıntılıdır. Bu iki sistemin gelişmişlik derecesi karşılıklı olarak birbirini etkiler. En ilkel solunum organı tipi solungaçlardır. Solungaçlar ilk kez halkalısolucanlarda görülür.
Eklembacaklıların suda yaşayanlarında solungaç, karada yaşayanlarında trake solunumu vardır; solungaçlar, genellikle bacaklar üzerinde ya da dibinde yer alır. Eklembacaklıların kabuklular sınıfına giren bazı hayvanların karın bacakları doğrudan doğruya solunum organına dönüşmüştür. Böcekler sınıfındaysa solunum organı boru trakelerdir. Bunlar her bölütte bir çifttir; bir solunum deliğiyle (stigma) dışarı açılırlar ve dallarla birbirlerine bağlanmışlardır. Derisidikenlilerin solunum organları çeşitli biçimlerdedir. Bir kısmı vücut yüzeyinden dışarı uzanan deri çıkıntılı, bir kısmı da vücudun içinde yer alan deri çöküntülerinden oluşur. Kordalıların suda yaşayanları yine solungaçlarla solunurlar. Bunlardan balıkların solungaçları, bir solungaç yayının üzerine iki sıra hâlinde dizilmiş tellerden oluşmuştur. Kemiklibalıklarda bu solungaçları, solungaç kapakları örter. Karada yaşayanlarınsa akciğerlerden oluşan gelişmiş bir solunum sistemleri vardır. Akciğerlerin gelişimi ilkel omurgalılardan memelilere doğru ilerler. İkiyaşayışlılarda akciğerler doğrudan doğruya ağız boşluğuna açılırken, memelilerde bir solukborusu yardımıyla dış ortamla ilişkidedir. Burun ve ağız yoluyla alınan hava, solukborusundan geçerek akciğerlere gelir. Havadaki oksijen, akciğerlerin hava peteklerinde kılcaldamarlar aracılığıyla kana geçer. Oksijenin kana geçişi, kılcal damarların tek sıralı hücreden oluşan çeperleri yoluyla olur. Kanda oksijeni tutan madde hemoglobindir. Akciğerlerde oksijence zenginleşmiş kan, buradan çıkarak kalbe gelir, oradan da vücuda dağılır; kılcaldamarlara ulaştığında, oksijen yine geçişme yoluyla vücut hücrelerine aktarılır ve yerine karbon dioksit alınır. Kan bu kez karbon dioksiti (kalpten geçerek) akciğerlere götürür ve oradan havaya karışmasını sağlar. Solunum, soluk alıp vermeyi sağlayan birtakım hareketlerle gerçekleşir. Bunlar, göğüs kaslarının etkisiyle kaburgaların göğüs boşluğunu genişletecek şekilde hareket etmeleri ve göğüsle karın boşluğunu ayıran büyük kasın (diyafram) hareketidir. Bu hareketler merkez sinir sistemi ve omuriliksoğanındaki birtakım merkezlerce yönetilir. Bu merkezler de, kandaki karbon dioksit miktarının artmasıyla uyarılarak harekete geçerler. Solunum belirli bir tempoda gerçekleşir. Bu tempo kasların fazla çalışması ve bağlı olarak kandaki karbon dioksit miktarının artması gibi fizyolojik nedenler yanında heyecan vb. psikolojik nedenlerle de değişikliğe uğrayabilir. Solunum temposu ayrıca kimsayal ya da fiziksel dış uyarıcılarla değiştirilebilir.
