EDAT (İLGEÇ)

Tek başına anlamı olmayan, farklı türdeki sözcük veya sözcük öbekleri arasında çeşitli anlam ilgileri kuran sözcüklere edat (ilgeç) denir.

Bir sözcüğün edat sayılabilmesi için:

• Tek başına anlamsız olması,
• Sözcükler arasında çeşitli anlam ilgileri kurması ve bu sayede anlam kazanması,
• Cümleden çıkarıldığında ya cümlenin anlamının bo­zulması ya da cümlenin anlamının değişmesi gereklidir.

Başlıca edatlar ve kurdukları anlam ilgileri:

e (-a) GÖRE

"(-e, -a) göre" edatı cümleye "uygun, bakılırsa, kana­at, uygun olarak" anlam ilgilerini katar.

• "Bu ev tam bize göre" (uygun)
• "Söylenenlere göre iyileşmiş." (bakılırsa)
• "Bana göre sınavı kazanırsın" (kanaat)
• "Çocuklara göre bir filmdi." (uygun olarak)

-e (-a) KADAR

"(-e, -a) kadar" edatı cümleye "zaman, karşılaştırma, miktar, yaklaşık, mesafe, gibi, eşitlik, ölçüsünde" an­lam ilgilerini katar.

• "Sabaha kadar çalıştım." (zaman)
• "Bacak kadar çocuk." (karşılaştırma)
• "Çözebildiğiniz kadar soru çözün." (miktar)
• "Bir kova kadar su götürdü." (yaklaşık)
• "Eve kadar koştuk." (mesafe)
• "Çay içmiş kadar oldum." (gibi)
• "Kuzu kadar sessizdir bu çocuk." (eşitlik)
• "Onun kadar çalışkanını görmedim." (ölçüsünde)

-e (-a) KARŞI

"(-e, -a)" karşı edatı cümleye "yönelik, yakınlık, yönelme" anlam ilgilerini katar. "Sana karşı çok uysal." (kişiye yönelik)

• "Sabaha karşı uyudum." (yakınlık)
• "Denize karşı yaktık mangalı." (yönelme)

e (-a) DOĞRU

"-e (-a) doğru" edatı her zaman "-e (-a)" ekiyle birlik­te kullanılır ve cümleye "yaklaşırken, yönelme, yakla­şık" anlam ilgilerini katar.

• "Sınava doğru heyecanımız artıyor." (yaklaşırken)
• "Eve doğru yürümeye başladık.
• " (yönelme) "Akşama doğru dışarı çıktık." (yaklaşık)

-den (-dan) BERİ

"-den (-dan) beri" edatı zaman ya da yer bakımından ey­lemin başlangıcını bildirir.

• Sabahtan beri burada bekliyoruz, (zaman)
• Düzce'den beri hiç durmadık, (yer)

-den (-dan) ÖNCE, SONRA

"-den (-dan) önce, sonra" edatları zaman, yer ve sıra il­gisi kurar.

• Akşamdan önce gelemem, (zaman)
• Aksaray'dan önce Pozantı'da durduk, (yer)
• Ben sizden önce geldim, (sıra) Onu yemekten sonra göremedim, (zaman)

-den (-dan) İÇERİ, DIŞARI

"-den (-dan) içeri, dışarı" edatları yönelme bildirir.

• Atlarımız çözüldü girdik handan içeri, (yönelme)

DEĞİL

"Değil" edatının diğer ismi olumsuzluk edatıdır. Cümle­ye "olumsuzluk" anlam ilgisini katar.

• "Sınav çok zor değilmiş." (olumsuzluk)
• "Ne dediğini hâlâ anlamış değilim." (olumsuzluk)

"Değil" edatının bir başka görevi cümlede yüklemin ye­rine kullanılmasıdır.

• "O değil, sen yapmışsın." (Yüklemin yerine kullanılmış­tır.)
• "O yapmamış, sen yapmışsın."

Mİ

"Mi" edatının diğer ismi soru edatıdır. Cümleye "soru, hayret, olumsuzluk, pekiştirme, şart" anlam ilgilerini katar.

• "Oğlunuz sınıfı geçti mi?" (soru)
• "Bu sözleri ben mi söylemişim? (hayret)
• "Bugün evde oturulur mu?" (olumsuzluk)
• "Uzun mu uzun bir yolculuğa çıktı." (pekiştirme)
• "Havalar ısındı mı işler açılır." (şart)

DİĞERLERİ
Edatlar yukarıda verilen örneklerle sınırlı değildir. Bunların dışında kalan edatları ve bu edatların cüm­leye kattıkları anlam ilgilerini görelim:

• "Sen gittin diye ağladı gökler." (neden)
• "Onu göreyim diye evine gittim." (amaç)
• "Yüzü sanki bir atlas kumaş." (benzetme)
• "Şimdiye dek bir sorunla karşılaşmadık." (zaman)
• "Seni sevmeme rağmen gidiyorum." (karşıtlık)
• "Yağmurdan dolayı geç kaldık." (sebep)
• "Trafikten ötürü yetişememiş." (sebep)

UYARI
Edatlar tamlanan ekini yani iyelik ekini (-i) aldıkla­rında isim veya zamir olur.

• "Onun gibisini görmedim." (isim)
• "Cimriliğin bu kadarı da fazla." (isim)
• "İşin doğrusunu anlatın bana." (isim)
• "Başkası avutur mu sandın beni." (zamir)

UYARI
Edatlar cümlede sıfat veya zarf öbeği oluşturur.

• "Melek gibi çocuksun." (sıfat öbeği)
• "Melek gibi gülümsüyor." (zarf öbeği)
• "Eli, pamuk kadar yumuşaktı." (sıfat öbeği)
• "Cennet kadar güzel bir ev. (zarf öbeği) "Sabaha kadar çalıştım, (zarf öbeği)

UYARI
Bir cümlede edatların yerine bazen bazı ekler kulla­nılabilir:

• Bence (bana göre)
• Görmeye (görmek için)
• Koştuğundan (koştuğu için)

ÜZERE

Genellikle "için" edatının yerini tutar. "Amaç, koşul, yak­laşıklık" ilgileri kurar. Önceki sözcükle öbek oluşturur.

• Buraya gelmek üzere yola çıkmış. (Amaç)
• Yarın getirmek üzere kitabını verir misin? (Koşul)
• Eve gelmek üzereyim. (Yaklaşıklık)

İÇİN

"İçin" edatı cümleye "amaç, neden, uğruna, hakkında, karşılığında, zaman, görelik" anlam ilgilerini katar.

• Başarmak için çalışıyor, (amaç)
• Üşüdüğü için sıkıca giyindi, (neden)
• Vatanım için canımı veririm, (uğruna)
• Senin için iyi şeyler söyledi, (hakkında)
• Bu eşyalar için kaç lira verdin? (karşılığında)
• Bir hafta için gelmişler, (zaman)
• Benim için fark etmez, (görelik)

GİBİ

"Gibi" edatı cümleye "benzetme, hemen, o anda, tah­min, -a yaraşır biçimde" anlam ilgilerini katar. "Deniz gibidir gökyüzü." (benzetme) "Çantayı kaptığı gibi kaçtı." (hemen, o anda) "Birazdan yağmur yağacak gibi." (tahmin) "İnsan gibi yaşamak zordu." (-a yaraşır biçimde)

UYARI
"-ce, -imsi, -si, -cesine" ekleri cümlede "gibi" edatının yerini tutabilir:

• İnsanca yaşamalısınız. (İnsan gibi)
• Kadifemsi bir elbiseydi. (Kadife gibi)
• Çocuksu yüzüne baktı. (Çocuk gibi)
• Adamı delicesine kovaladı. (Deli gibi)

YALNIZ, ANCAK, BİR, TEK

"Yalnız, ancak" sözcükleri cümlede "sadece" anlamına geliyorsa edat; "fakat, ama" anlamına geliyorsa bağ­laçtır.

• Onu yalnız sen görebilirsin, (edat) Çiçeklerden ancak iki tane alabildi, (edat)
• O kitabı aldım; ancak okuyamadım. (bağlaç)
• Sinemaya gidin; yalnız çok geç kalmayın, (bağlaç)
• "Bir, tek" sözcükleri cümlede "sadece" anlamında ise edattır.
• Bir sen varsın hatırladığım, (edat)
• Sizden tek bir şey istiyorum, (edat)

UYARI
"Yalnız, ancak, bir, tek" sözcükleri farklı görevlerde de kullanılır.

• "Yalnız çocuk ağlamaya başladı." (sıfat)
• "Yalnız dolaşması hepimizi şaşırttı." (zarf)
• "Akşam ancak gelir." (zarf)
• "Bir akşam gideriz sinemaya." (sıfat)
• "Tek sayıları çok iyi biliyor." (sıfat)
• "Tek gezer, tek yaşardı." (zarf)

İLE

"İle" edatı cümleye "araç, birliktelik, durum ve nedenlik" anlam ilgilerini katar.

• "Eşyaları at arabasıyla taşımışlar." (araç ilgisi)
• "Dün akşam bir adamla döndü." (birliktelik ilgisi)
• "Küçük kız sevinçle odaya daldı." (durum ilgisi)
• "Görülmek korkusuyla saklandı." (nedenlik ilgisi)

UYARI
"İle" hem edat hem de bağlaç olarak kullanılabilir. "ile"nin yerine "ve" bağlacı kullanılabiliyorsa "ile" bağlaçtır; kullanılamıyorsa edattır. "İçeri ayakkabısıyla girdi." cümlesinde "ile" edattır; çünkü "ile" sözcüğünün ye­rine "ve" bağlacı kullanılamaz. "Mezuniyet törenime annem ile babam geldi." cümlesinde "ile" bağlaçtır; çünkü "ile" sözcüğünün yerine "ve" bağlacı kullanılabilir.