Ahmed Yesevi

(d. Sayram, Batı Türkistan - ö. 1166, Yesi)
Yesevi tarikatının kurucusu olan Türk mutasavvıf ve şair.

Yaşamı üzerine bilinenler menakıbnamelere dayanır. Bu kaynaklara göre Ahmed Yesevi, İbrahim adlı bir şeyhin oğludur. Yedi yaşındayken babasını yitirince ablasıyla birlikte Yesi kentine yerleşti. Sonra Buhara’ya giderek ünlü mutasavvıf Şeyh Yusuf Hemedani’nin öğrencisi oldu; onunla birlikte birçok kenti dolaştı. Şeyhi 1160’ta Buhara’da ölünce onun yerine geçti. Bir süre sonra Yesi’ye döndü ve ölümüne değin orada kalarak tasavvufi düşüncelerini yaydı. İbrahim adındaki oğlu babasından önce öldüğü için, Yesevi’nin soyu kızı Gevher Şehnaz’la sürmüştür.

Ahmed Yesevi, özellikle Sirderya (Seyhun) ve Taşkent yöresindeki bozkırlarda yaşayan göçebe Türkler arasında İslam inancının yerleşmesinde büyük rol oynadı. Çeşitli bölgelere halifeler yollayarak tarikatını kolaylıkla yaymayı başardı. Yesevilik, göçebe Türkler arasında eski Türk gelenek ve törelerini içeren bir öğreti olarak yerleşti. Etkisi sonralan Türkistan sınırlarını aşarak, Horasan ve Hazer’in doğu ve kuzey kıyılarına, 13. yüzyılda da Azerbaycan yoluyla Anadolu’ya yayıldı. Yesevilik zamanla Türkler arasında Babailik ve Bektaşilik gibi başka tarikatların kurulmasına yol açmış, Ahmed Yesevi aynı zamanda Nakşibendi tarikatının pirlerinden sayılmıştır.

Tasavvufi Türk halk şiirinin de öncüsü olan Ahmed Yesevi, düşüncelerini yayabilmek için hece vezni ve yalın bir Türkçeyle tasavvufi şiirler yazdı. Hikmet adı verilen bu şiirlerin iki belirgin özelliği, öz açısından tasavvufa, biçim açısından Türk halk edebiyatına dayanmasıdır. Sanat kaygısıyla değil, düşünceleri anlatmak amacıyla yazılan bu tasavvufi şiirler, Divan-ı Hikmet'te (1882) derlenmiştir. Yapıtta Ahmed Yesevi’nin hikmetlerinin yanı sıra başka Yesevi dervişlerinin hikmetlerine de yer verilmiştir. Hikmet söyleyen Yesevi dervişleri, şeyhlerine duydukları saygıdan dolayı kendi adlarını anmamışlar, böylece anonim bir hikmetler kitabı ortaya çıkmıştır. Divan-ı Hikmet'in eldeki en eski yazma nüshası 17. yüzyıldan kalmadır. Bu yüzden, hikmetlerden hangisinin Ahmed Yesevi’ye ait olduğu belirlenememiştir.