Yapısına Göre Cümleler
1. Basit Cümle
Basit cümle, içinde tek bir yargı bulunduran cümledir.
- Mor ve Ötesi grubunu çok severim.
- Marketten bir koli yumurta aldım.
- Hayat çok güzel.
Basit cümlelerde noktalama işaretleri ve bağlaçlar bulunabilir. Ancak bunlar bağlı cümle, sıralı cümle, bileşik cümle gibi daha karmaşık cümle yapılarını oluşturmamalıdır:
- Sokağın sonundaki ayakkabı tamircisi, bu kasabadaki en eski ve köklü zanaatkârlardan birisidir. (basit cümle)
2. Birleşik Cümle Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden (yan cümlecik) meydana gelen cümledir.[1] Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:
- Gittin / sanıyordum.
- Otobüs zamanında gelmezse / geç kalacağız.
Ana cümlenin yükleminin bildirdiği yargıya temel yargı denir. Örneğin yukarıdaki örneklerde "sanıyordum" ve "geç kalacağız" yüklemleri temel yargıları bildirmektedir.
Çeşitleri
a. Şartlı Şartlı bileşik cümlelerdeki yardımcı cümleler dilek-şart eki "-se" ile oluşturulur: - Yarın hava güzel olursa / gezmeye gideceğiz.
- Dikkatle dinlersen / hemen anlarsın.
- Artık demir almak günü gelmişse zamandan
Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan (Sessiz Gemi, Yahya Kemal Beyatlı) Şartlı bileşik cümleler Türkçenin aslî bileşik cümle çeşididir. Dikkat edilirse Türkçede "Dizinde ağlasam." cümlesi gibi, dilek-şart kipinin basit bir cümlede yüklem olarak kullanıldığı cümleler oldukça sınırlı sayıdadır. Bu nedenle dilek-şart ekinin aslî görevi bileşik cümle oluşturmaktır.
b. Ki'li ki'li bileşik cümle, yardımcı cümlenin "ki" bağlacı ile oluşturulduğu cümlelerdir:
- Duydum ki / unutmuşsun gözlerimin rengini.
- Görüyorum ki / çalışmışsın.
- Şu çocuk / ki kendisi sınıf arkadaşım olur / bu semtin en iyi futbolcusudur. (bkz. parantez cümlesi)
Bazı kaynaklarda ki'li bileşik cümle hatalı olarak "ilgi bileşik cümlesi" olarak adlandırılır. ki bağlacı, ilgi zamiri -ki ile karıştırılmamalıdır.
c. İç İçe İç içe bileşik cümle, yardımcı cümlenin "tam bir cümle" olduğu bileşik cümle türüdür. Yardımcı cümle ana cümlenin öğelerinden birini meydana getirmekle birlikte kendine ait yüklemi bulunur:
- Güneş doğdu mu / kalkarım.
- İş bitiyor / sayılır.
- Gittin / sanıyordum.
- Buraya gel / dedi.
d. Girişik Girişik bileşik cümleler, yardımcı unsurun bir fiilimsi ile oluşturulduğu cümlelerdir:
- Beni soran adam / şu muydu? (sıfat-fiil)
- Havaların ısınması / tatilcileri sevindirdi. (isim-fiil)
- Döndüğünü duyunca / hemen geldim. (zarf-fiil)
Fiilimsiler, cümlede isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiillerdir. Fiilimsiler ile oluşturulan cümleler bazı kaynaklarda bileşik cümle kabul edilmezler.
3. Bağlı Cümle
Bağlı cümle, bağlaçlar ile birbirine bağlanmış birden fazla cümleden oluşan cümle grubudur. Bağlı cümlede cümleler birbirine ama, ancak, fakat, lakin, ne var ki, ne yazık ki, yalnız, çünkü, oysa, oysaki, mademki, ve, veya, ne ... ne ..., hem ... hem ..., halbuki gibi bağlaçlarla bağlanır.
- Erkenden kalktım ve yola çıktım.
- Kalabilirsin veya gidebilirsin.
- Çok yorgunum ama toplantıya mutlaka katılmam lazım.
- Ne şair yaş döker ne âşık ağlar.
- Gösteri için çok emek sarfettik, ne var ki dilediğimiz başarıyı yakalayamadı.
- Ya olduğun gibi görün ya göründüğün gibi ol. (Mevlana)
Bağlı cümledeki her bir cümle kendi öğeleri olan tam cümlelerdir. Ancak bu öğelerden bazıları paylaşıldığı için gizli durumda olabilir:
- Gösteriye ne annem geldi ne de babam geldi.
- Gösteriye ne annem ne de babam geldi. ("geldi" yüklemi paylaşılmış)
Bazı bağlı cümlelerin sıralı cümlelerden tek farkı aradaki noktalama işaretinin bir bağlaç ile değiştirilmiş olmasıdır:
- Adam sakinleşmek bilmiyor, avaz avaz bağırıyordu. (sıralı cümle)
- Adam sakinleşmek bilmiyor ve avaz avaz bağırıyordu. (bağlı cümle)
Bazı cümlelerde hem noktalama işareti hem de bağlaç olabilir. Bu durumda cümle "bağlı cümle" olarak kabul edilir.
- Bu sınava çok iyi hazırlandım; zira başka sınav şansım kalmadı. (bağlı cümle)
Sadece "ki" bağlacı ile birbirine bağlanan cümleler bağlı değil, bileşik cümledir:
- Bu ezanlar -ki şehâdetleri dinin temeli-
Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. (Mehmet Akif Ersoy)
4. Sıralı Cümle
Sıralı cümleler; virgül, noktalı virgül gibi noktalama işaretleri ile birbirlerine bağlanan cümlelerdir.
- Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır.
- Sakla samanı, gelir zamanı.
- Geldim, gördüm, yendim.
Çeşitleri a. Bağımlı sıralı cümle Özne, tümleç, yüklem gibi öğelerinden biri veya birkaçı ortak olan sıralı cümledir:
- Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır. ("Mart" ortak özne)
b. Bağımsız sıralı cümle Öğe paylaşmayan; kendi özne, tümleç ve yüklemi olan sıralı cümlelerdir:
- Horoz ölür, gözü çöplükte kalır.
Son düzenleyen Safi; 16 Ekim 2016 21:41
