üreme

ÇOĞALMA olarak da bilinir, bütün canlılarda çoğalmayı ve türün devamlılığını sağlayan süreç.

Bütün canlı hücrelerinde kromozomların üzerinde dizilmiş olan genler canlının kalıtım yoluyla sahip olduğu özellikleri, genlerin içerdiği dezoksiribonükleik asidin (DNA) molekül yapısı ise genetik kodu belirler.

Eşeyli ve eşeysiz olmak üzere iki tür üreme vardır.
Eşeysiz üreyen canlılarda ana canlının genetik yapısının tıpatıp benzerine sahip tek ya da birden fazla yavru ortaya çıkar. Tekhücreli canlılarda (örn. bakteriler, protozoalar) ana canlı genellikle ikiye bölünerek eş yapıda iki yavru hücre oluşturur. Öbür eşeysiz üreme türleri arasında üreme hücresinin yeni bir bireye dönüştüğü spor oluşumu, ana canlının belirli bölgelerinden yeni bir bireyin oluştuğu (örn. hidra ve mayalarda) tomurcuklanma ile canlının iki ya da daha fazla parçaya ayrıldıktan sonra her parçanın yeni bir bireye dönüştüğü (örn. yassısolucanlar) yenilenme sayılabilir. Bitkilere özgü eşeysiz üremede, bitkinin köksap, soğan ve yumru gibi üremeyle ilgisi olmayan bölümlerinden yeni bireyler oluşur. Bunlara ek olarak, bakteriler, bazı algler ve mantarlarda iki bireyin geçici olarak birleştiği ve kavuşma olarak adlandırılan bir eşeyli üreme süreci de gerçekleşebilir.

Eşeyli üremede, genellikle anne ve baba olmak üzere iki farklı bireyden gelen özel eşey hücrelerinin (gamet) birleşmesiyle yeni birey ürer. Gamet oluşumunu sağlayan meyoz bölünme sonucunda ana hücrenin kromozom sayısının yarısı kadar kromozom içeren (haploit) hücreler ortaya çıkar. Döllenmede haploit sayıdaki iki gamet birleşerek yeni canlının zigot adı verilen ve canlının türüne özgü sayıda (diploit) kromozom taşıyan ilk hücresi oluşur. Eşeyli üreme sonucunda ortaya çıkan bireylerin her biri farklı bir genetik yapıya sahiptir ve farklı özelükler taşır; tek yumurta ikizlerinde olduğu gibi tek bir zigotun bölünmesiyle oluşan birden fazla birey bu kuralın dışında kalır. Hayvanlann çoğunda görülen eşeyli üreme, omurgalılarda tek üreme biçimidir. Üstün yapılı bitkiler de eşeyli ürer; bazı bitkilerde (örn. eğreltiotları) yaşam çevriminde art arda gelen eşeyli (gametofit) ve eşeysiz (sporofit) evreler vardır (bak. döl değişimi).

Eşeyli üremenin daha ender rastlanan türleri aynı canlı tarafından üretilen erkek ve dişi eşey hücrelerinin birbirini döllemesi olan ve erdişi (hermafrodit) hayvanlarla çift eşeyli bitkilerde görülen kendini dölleme ile dişi eşey hücresinin döllenmeksizin gelişerek yeni bir bireye dönüştüğü ve rotiferler, karıncalar ve arılarda yaygın olan döllenmesiz üremedir.
Karada yaşayan omurgalıların üreme organları gametlerin birleşmesini ve gelişmekte olan embriyonun beslenip korunmasını sağlayan yapılar içerir. Döllenme genellikle vücudun içinde gerçekleştikten sonra embriyon dişinin vücudunun dışında ya da içinde gelişebilir. Örneğin, kuşlarda yeni birey dişinin vücudunun dışında, sert kabuklu bir yumurtanın içinde gelişir. Memelilerde embriyon annenin vücudunda gelişir; yavru doğumdan sonra meme bezlerinin ürettiği sütle beslenir

üreme davranışı

canlıların doğrudan soylarını sürdürmeye yönelik olarak gösterdikleri her çeşit etkinlik. Hayvanlar arasında üreme davranışları kadar üreme biçimleri de çok çeşitlidir. Üreme davranışlarının en yaygın rastlanan biçimini eşeysel üreme oluşturur. Yumurta ile spermanın birleşmesiyle karışan genler yeni kuşağın özelliklerinde daha büyük bir çeşitlilik yaratır ve bu genetik çeşitlilik bireylerin, eşeysiz üremeyle ortaya çıkan kuşaklara göre değişken çevre koşullarına daha iyi uyarlanmasını sağlar.
Yumurtaların, larvaların ve yavruların korunması için geliştirilen çok çeşitli davranış kalıplarına karşın birkaç bireyin ortaya çıkabilmesi için çoğu kez milyonlarca yumurtanın döllenmesi gerekir. Özellikle büyük yumurta sarısı yavrunun yumurta evresinde yeterince gelişmesini sağlar. Ama birçok hayvan türünde yavru bakımını anne, baba ya da erişkinler grubu ortaklaşa üstlenir. Asalak türlerde (örn. guguk) erişkinler yavrularının bakımını öbür türlere bırakır ve asalak yavrular besinlerine ortak olan öbür yavruları dışarı atarlar.

Tekhücrelilerin çoğu eşeysiz üremenin temel biçimi olan ikiye bölünme yoluyla ürer. Çok hücreli hayvanlarda üreme eşeysiz, eşeyli ya da değişik zamanlarda değişik biçimlerde ortaya çıkabilir. Bazı durumlarda yumurtadan döllenme olmadan embriyon gelişebilir (örn. erkek halanları). Bazı türler işlevsel erkek ve dişi üreme organlan geliştirebilen erdişi hayvanlardır. Bu türler ikiye bölünerek ya da çiftleşerek üreyebilir. Her birey genellikle hem yumurta hem sperma üretse bile kendini dölleme durumunun gerçekleşmemesi için bu eşey hücreleri farklı zamanlarda oluşur.

Eşeysel üremede yaklaşma, tanıma ye çiftleşme evreleri yırtıcılardan, bazen örümceklerde olduğu gibi kendi türünden sakınmak, yumurta ve sperma üretimini boşuna harcamamak için gelişmiştir. Bu evrelere bazen çeşitli kur yapma gösterileri, türe özgü sesler ve kokularıyla çekici bir etki yaratan feromon denen salgılar eşlik edebilir. Kur gösterileri ve feromonlar gibi karmaşık üreme süreçleri türün varlığını sürdürebilmesinde büyük önem taşır. Örneğin bazı memelilerde boynuzların evrimi, belli bölgeye egemen olma ve bunun sonucu olarak dişiyi elde etme olanağı vermiştir.

üreme organları

canlılarda üremeye ilişkin işlevleri yerine getiren doku ve organlar. Bitki ve hayvanlardaki üreme organlan üreme biçimleri kadar çeşitli ve farklı karmaşıklık düzeyindedir. Örneğin, memelilerde eşey hücrelerini üreten erbezi ve yumurtalıklar aynı zamanda hormon salgılayan bir salgıbezi olarak da işlev görürken, tomurcuklanmayla üreyen tekhücrelilerde tomurcuğun kaynaklandığı üreyimsel bölgenin de bir tür üreme organı olduğu söylenebilir. Tohumlu bitkilerde üreme organı dişiorgan ile erkekorganı banndıran çiçektir. Öte yandan, çok hücreli hayvanların hemen hepsi eşeyli ürer ve eşey hücresi yapan eşey bezleri (gonat) içerir. Hayvanın türüne ve üreme biçimine göre, bu bezlerde yapılan eşey hücreleri (gamet) dişinin vücudunda ya da dışarıda birleşir. Öbür üreme organlan arasında dişilerde yer alan ve döllenmiş yumurtayla (zigot) embriyonun gelişip büyümesini sağlayan dölyatağı, erkek eşey hücresinin (sperma) dışan atılmasını sağlayan kamış (penis), yumurtalıklardan çıkan yumurtanın içinden geçtiği yumurta kanalı (insanda fallop borusu) ve doğum sırasında yavrunun içinden geçerek dişinin vücudundan çıktığı dölyolu da bulunur.