MESNEVİ a. (ar. mesnevij. Ed. Her beytinde dizelerin birbirleriyle uyaklı olduğu, aruz vezniyle yazılmış divan şiiri türü.

—ANSİKL. Ed. Mesnevide uyak düzeni aa bb cc vd. biçimindedir. Bir öykünün anlatıldığı, uzun bir konunun işlendiği manzum metinlerde aynı uyakta çok sayıda sözcük bulmak güç olduğu için yapıtın ikişer ikişer uyaklı dizelerle kurulması yeğlenmiştir. İran edebiyatında mesnevinin en eski ve en tanınmış ürünlerinden biri Firdevsi’nin feûlün feûlün feûl vezniyle yazılmış Şe/rname’sidir. Bu yapıtın vezni daha sonraki pek çok mesnevide kullanılmıştır. Mesnevi vezinleri aruzun genellikle kısa kalıplarıdır. Baştan sona aynı vezinde yazıldığı gibi farklı vezinlerde yazılmış bölümleri olan mesneviler de vardır. Nizami’ nin bazı aşk öykülerini konu edinen ve beş mesneviyi bir araya getirdiği için hamse diye adlandırılan yapıtı İran edebiyatında olduğu gibi türk edebiyatında da pek çok yeni yapıta esin kaynağı oldu. Türk edebiyatında mesnevi biçiminde yazılmış en eski yapıt Yusuf Has Ha- cip'in Kutadgu Mg'idir. Ünlü mesneviya zarları arasında ise Hamdullah Hamdi, Lamii, Taşlıcalı Yahya, Ali Şir Nevai, Fuzuli, Nabi, Şeyh Galip gibi adlar yer alır.
Mesnevide ana konudan önce ve sonra yer verilen bölümler belirli bir sıra izler. Buna göre yapıtın başında besmeleden sonra bir dibace (önsöz) bulunur. Bazen sanatlı düzyazıyla kaleme alınmış bu bölümde sözün erdemleri, şiirin değeri, mesnevinin amacı belirtilir. Daha sonra tevhit, münacaat, naat, miraciye, dört halifeye, mesnevinin sunulduğu büyüğe övgüler yer alır. Bunların ardından yapıtın niçin kaleme alındığını açıklayan sebeb-i telif, asıl konuya giriş bölümü olan âgâzı dâsitân, en sonda da hâtime bölümleri sıralanır. Mesnevinin bu bölümlerinden bazıları kaside biçimindedir. Metnin içinde de sırası geldikçe kaside, gazel, tardiye gibi nazım biçimlerine yer verilir Bölüm başları bazen manzum, bazen uyaklı ve kimi zaman farsça bir ifade iledir. Mesneviler içerikleri bakımından aşk (örn. Leyla ile Mecnun, Fuzuli), din ve tasavvuf (örn. Mevlit, Süleyman Çelebi), ahlak ve eğitim (örn. Hayliye, Nabi), savaş ve kahramanlık Gazavat- namei Ali Bey, Sûzi), mizah (örn. Harna- me, Şeyhi) gibi konularda olabilir.
Mesnevi, Mevlana Celalettin Rumi'nin farsça manzum yapıtı (6 c., 1258'den önce -1265/1266?). ilk 18 beyti Mevlana kendisi yazdı. Öteki bölümleri böyte bir yapıt meydana getirmesini isteyen halifesi Çelebi Hüsamettin’e doğaçtan söyleyip yazdırdı. Mesnevi biçiminde olduğu için bu adla anılan yapıt din ve tasavvuf bilgilerini, özellikle varlık birliği inancını kapsar. Yunan felsefesinin İslam dünyasındaki biçimi olan hükema felsefesinden, bu sistem içinde evrenin oluşumundan, ünlü sofilerin menkıbelerinden, ahlak kurallarından söz eder Yapıtta konulara uygun ayet ve hadisler anılır; öyküler sıralanır. Çoğu kez öykü içinden öyküler çıkar. Mevleviler arasında olduğu gibi onların dışındaki din ve tasavvuf çevrelerinde de büyük ilgi gören Mesnevi'yi mevlevihanelerde dâr ül-mesnevilerden yetişen mesne- vihanlar okurdu. Metni baştan sonra ezbere bilenler vardı. Ahmet III döneminde medreselerde, daha sonra camilerde de mesnevi okutulmaya başlandı. Nahifi yapıtın manzum bir çevirisini yaptı. Şerhlerinin en ünlüleri İsmail Rusuhi, Sarı Abdullah, Ahmet Avni Konuk tarafından yazıldı. Velet Çelebi izbudak’ın çevirisini düzeltme ve açıklamalarla Abdülbaki Gölpınarlı basıma hazırladı (1942-1946).