DAMARLARIN YAPISI VE İŞLEVLERİ
Damarlar (vasa); kanın dolaştığı boru şeklindeki yapılardır. Damarlar atardamarlar (arteriae/ arterler), toplardamarlar (venae/venler) ve kılcal damarlar (kapiller) olarak üç grupta incelenir.

Arterler
Kalpten pompalanan kanı vücut hücrelerine taşıyan damarlara arter denir. Akciğer atardamarı (arteria pulmonalisler) hariç diğer arterler temiz kan (oksijen yönünden zengin) taşır. Arterlerin duvarları kalın kas ve elastik doku tabakasından yapılmış olup lümenleri dardır. Duvarları venlere göre daha kalındır çünkü arterlerdeki kan basıncı venlere göre daha yüksektir.
Arterlerde kanın akış yönü kalpten çevreye doğrudur. Arterlerin çapları merkezden perifere doğru incelir. Çapları küçülen ve kas dokusu kuvvetlenen arterlere arteriol denir. Arterioller içinden kan geçerken kan akımına karşı direnç gösterirler. Bu dirence periferik direnç denir.

Arterler üç tabakadan oluşmaktadır.

Tunica adventitia (Dış tabaka): Elastik bir zarla kaplıdır. Sempatik sistemin vazomotor sinirleri bu tabakada bulunur. Orta tabakadaki gevşeme daralma buradan yönetilir.
Tunica media (Orta tabaka): Düz kas, kollagen ve elastik liflerden oluşur. Arterlerin en kalın tabakasıdır. Bu tabaka arterlerin daralmasını (vazokonstriksiyon) veya gevşemesini (vazodilatasyon) sağlar.
Tunica intima (İç tabaka): Endotel hücrelerden oluşur. Bu hücreler damar içi kayganlığı sağlar ve böylece pıhtılaşmayı önler.

İnsan vücudundaki büyük arterler aşağıda verilmiştir.


Truncus Pulmonalis (Pulmonal Arter, Akciğer Atardamarı)
Truncus pulmonalis, kalbin sağ ventrikülünden çıkarak aortun yükselen parçasının önünden yukarıya doğru döner ve aort kemeri altına kadar gelir. Burada a. pulmonalis dextra ve a. pulmonalis sinistra adında sağ ve sol iki kola ayrılır. A. pulmonalis dextra sağ akciğerin üst ve orta loplarına dallar verir. A. pulmonalis sinistra ise sol akciğerin üç lobuna dallar verir.

Truncus pulmonalis venöz kanı temizlenmek üzere akciğerlere götürür. Venöz kan taşıyan tek arterdir. Kalp ve akciğer arasındaki bu damar küçük dolaşıma dâhildir.

Aorta
İnsan vücudundaki en büyük arter aorttur. Sol ventrikülden çıkış yapan aort, karın içinde 4. bel omuru hizasında iki ana iliak artere ( A. iliaca communis dextra ve sinistra) ayrılarak sonlanır. Aortanın uzunluğu 45 cm’dir. Başlangıçta 3 cm olan çapı, uç dallarda 1.5 cm’ye kadar iner. Aorta, içindeki oksijenli kanı tüm organlara dokulara ve hücrelere arteriol ve kapillere ayrılarak iletir. Aorta üç bölümde incelenir.

• Pars ascendes (aortun çıkan parçası)
• Arcus aorta (aort kemeri)
• Pars dessendes (aortun inen parçası)

Pars Ascendes (Aortanın çıkan parçası)
Aortanın sol ventrikülden ilk çıkış yaptığı yerdir. Kalbin dış tabakası olan perikart zan ile sarılıdır. Pars ascendes 1. sol sternocosteal eklem hizasına kadar yükselir. Bu bölümden seminular valvulun (aort kapağı) hemen üstünde kalbi besleyen a. coronaria cordis sinistra (sol koroner arter), a. coroneria cordis dextra (sağ koroner arter) çıkar.

Arcus Aorta (Aort Kemeri)
Aortanın çıkan parçasından sonra perikardı geçince başlayan bölümüdür. 4. göğüs omuruna kadar uzanır. Arcus aortadan üç önemli ve büyük arter ayrılır. Ayrılan arterler başın ve üst ekstremitelerin kanlanmasının sağlar. Arcus aortadan ayrılan arterler sağdan sola doğru şunlardır:

• Truncus brachiocephalicus (kol-baş arteri)
• Arteria carotis communis sinistra (sol şah damarı)
• Arteria subclavia sinistra (sol köprücükaltı atardamarı)

Aort kemerinden ayrılan arterler


Truncus brachiocephalicus (Kol-baş arteri): Aortanın çıkan parçası ile aort kemerinin yatay olarak birleştiği yerden ayrılır ve sağ sternoclavicular eklemin arka yüzünde iki dala ayrılır. Bu dallar a. subclavia dextra (sağ köprücük altı atardamarı) ve a. carotis communis dextra (sağ ana karotis atardamarı )dır.

A. carotis communis (Şah damar): Sağda truncus brachiocephalicusdan, solda doğrudan aort kemerinden çıkar ve dallara ayrılır. Beynin, başın saçlı derisinin ve yüzün kanlanmasını sağlar. Bu arterlerin her ikisi de troid kıkırdağın üst kenarında a. carotis externa (dış karotis atardamarı) ve a. carotis interna (iç karotis atardamarı) olarak iki dala ayrılır.

Eksternal karotis arterin dalları


A. carotis externa (Dış karotis atardamarı): Bu arterin uç kolları: a. temporalis, a. superfaciyalis, a. maksillaristir. Bunların yan dalları tiroide, yüze, yutağa, prevertebral kaslara, art kafaya, kulağa, kulak altı tükürük bezine ve çiğneme kaslarına yayılır.
A. carotis interna (İç karotis atardamarı): Boyunda ve yüzde dallar vermeden kafa boşluğu içine girer. Burada dallar verir. Verdiği dallarla beynin bir bölümü ile tüm gözün (a. ophtalmica) oluşumlarının ve burun boşluklarının kanlanmasını sağlar.

A. subclavia: Sağdaki truncus brachiocephalicusdan soldaki arcus aortadan çıkar. A. subclavia sırt, göğüs kasları, üst yanlar ve beynin kanlanmasını sağlayan çeşitli dallar verir. A. subclaviadan ayrılan arterler şunlardır:

A. vertebralis (Omur atardamarı): Bu arter a. subclaviadan çıktıktan sonra boyun omurlarının yatay çıkıntılarının delikleri içinden ilerleyerek foromen magnumdan geçerek kafa boşluğuna girer. Omurlara, omuriliğe, ponsa ve beyinciğe dallar verir. Her iki yandan yukarı doğru yükselen a. vertebralisler kafatası içine girdikten sonra birleşerek a. basillarisi oluşturur. A. basillarisin dallarıyla a. carotis internanın dalları beynin tabanında ağızlaşarak yedi köşeli poligonal bir arter halkası oluşturur. Bu oluşuma willis poligonu denir. Bu arter poligonu beynin beslenmesi bakımından önemlidir.


A. axillaris (Koltuk altı atardamarı): Meme, göğüs kasları ve scapula bölgesine dallar verir. Koltukaltı çukurundan sonra aşağı doğru ilerler ve kolda a. brachialis adını alır.
A. brachialis (Kol atardamarı): A. brachialis kol kaslarına dağılır. Dirsek ön bölgesinde dirsek ekleminin 1 cm aşağısında a. radialis ve a. ulnaris olarak iki dala ayrılır. Tansiyon genellikle bu arterden alınır. Bu arterler ön kol kaslarına, el bileğine ve ele uç dallar verir.


Pars Descendes
Aortanın inen parçasıdır. Arcus aortadan sonra 4. göğüs omuru hizasından başlar 4. bel omuru hizasına kadar uzanır. Omurganın sol yanından aşağı inerken sağa kayar, daha sonra vertebralara parelel olarak devam eder. Pars descendes göğüs aortu (aorta thoracica) ve karın aortu (aorta abdominalis) olarak iki kısma ayrılır.
Aorta thoracica (Göğüs aortu): Arcus aortanın bittiği 4. göğüs omurundan başlar aortun diafragmadaki hiatus aorticusa (12. göğüs omuru hizası) kadar devam eder. Aorta thoracicadan göğüs bölümünde bulunan organlara (özofagusa, perikarda, bronşlara ve kaburgalara) dallar ayrılır.
Aorta abdominalis (Karın aortu): Diaframanın aort deliğinden 12. göğüs omuru hizasından başlar, 4. bel omuru hizasında ana iliak arterlere ayrılarak sonlanır. Aorta abdominalisin dalları karın ve pelvis organlarına gider.


Aorta abdominalisden ayrılan arterler şunlardır:
• A. Phrenica inferior (Diaframa atardamarı): Diyafragmayı besler. Bu arter böbrek üstü bezine de dallar verir.
• A. lumbales (Bel atardamarı): Dört çift arterdir. Kaslara ve omuriliğe dallar verir.
• Truncus coeliacus: Aorta abdominalisin 12. göğüs omuru ile 1.bel omuru hizasından çıkan 1 cm uzunluğunda kısa kalın koludur. Bu arter üç önemli dal verir. Bunlar:

1. A. gastrica sinistra: Midenin kanlanmasını sağlar.
2. A. hepatica communis: Karaciğerin kanlanmasını sağlar.
3. A. lienalis: Pankreas ve dalağın kanlanmasını sağlar.

• A. mesenterica superior: Çöliak arterin yaklaşık 1cm aşağısından karın aortundan çıkar. İnce ve kalın bağırsakların kanlanmasını sağlar.
• A. mesenterica inferior: Kalın bağırsağın son iki bölümünün (sigmoid kolon ve rektum) kanlanmasını sağlar.
• A. suprarenalis media: Böbrek üstü bezi orta atardamarıdır.
• A. renalis: Böbrek atardamarıdır. L1-2 hizasından çıkar. Karın aortunun en büyük çift dalıdır.
• A. testicularis/ A. ovarica: Erkeklerde testislerin, kadınlarda ovariumların kanlanmasını sağlayan çift arterdir.
• A. sacralis media: Sakral orta atardamarıdır. Sakrumun kanlanmasını sağlar. 
Aorta abdominalis, 4. bel omuru hizasında bifurcatio aorta adı verilen yerde ikiye ayrılarak sonlanır. Buradan ayrılan arter ve dalları pelvis boşluğundaki organların ve alt ekstremitelerin kanlanmasını sağlar. Bu bölgeleri kanlandıran arterler şunlardır:
A. iliaca communis (Kalça ana arteri): Aorta abdominalisin 4. bel omuru hizasında iki uç dala ayrılmasıyla oluşur. Bu arterlerin sağdakine a. iliaca communis dextra, soldakine a. iliaca communis sinistra denir. Pelvis boşluğu içinde devam eden bu kalın arter dalları pelvis kemiğinin sakrum omurlarıyla birleştiği yerde iki dala ayrılır. Bunlar:
A. ilica interna (Kalça iç atardamarı): Pelvis boşluğu içinde bulunan organlara (genital organlar ve duvarlarını oluşturan yapılar), mesaneye, rektuma, umblikal bölgeye ve pelvis çevresini oluşturan kaslara dallar verir.
A. iliaca externa (Kalça dış atardamarı): Alt ekstremitelerin kanlanmasını sağlar. Ayak parmaklarına kadar uzanır. Geçtiği ve kanlandırdığı bölgeye göre adı değişir. A.iliaca externa uyluk ön bölümüne geldiğinde a. femoralis adını alır. Bu arter uylukta aşağıya doğru ilerler diz ardı çukuruna ulaşır ve a. poplitea adını alır. A. poplitea diz ardı çukurunun aşağısında a. tibialis posterior ve a. tibialis anterior adı verilen dallara ayrılır. Bu iki arterin devam eden dalları aracılığıyla bacak ve ayak bölümünün kanlanması sağlanır.