BUDAPEŞTE

Macaristan’ın başkenti
Tuna kıyısında; 2 016 132 nüf. (1990).

COĞRAFYA

.
Macar sırtı (Gellert dağı, 235 m) ile Pannonia ovasının kesiştiği noktada bulunan Budapeşte çok erken tarihte değerlendirilmeye başlanmış, Macaristan'ın siyaset, iktisat ve düşünce merkezi, Tuna kıyısında büyük bir liman ve Avrupa'nın kavşak noktalarından (uluslararası fuar) biri olmuştur. Kentte tarihsel geçmişin yarattığı birikim sonucu hizmetler kesimi (etkin nüfusun °/o 48'i) ağır basar Sermaye ve sanayi (% 50) de burada yoğunlaşmıştır. Temel sanayi (termik santral, çelik ve boru fabrikaları, petrokimya, yaj pı sanayileri) ve tüketim sanayisi (un fabrikaları, hazır giyim, kereste, kâğıt, basımcılık, ilaç, kozmetik sanayileri) merkezi olan kent, CAEM (Comecon) çerçevesi içinde, makineler ve elektrikli makineler (takım tezgâhları, kamyonlar, demiryolu gereçleri, telefon santralları, elektronik aygıtlar) yapımına yönelmiştir.

Konumu, tarihsel anıtları, çekiciliğiyle Budapeşte, Avrupa’nın en güzel kentlerinden biridir, iki bölüme ayrılır: Tuna'nın sağ kıyısında (Buda) bulunan şato (kütüphane, müzeler) çevresinde, parklarla süslü, modern caddelerin (Moskova alanı) açıldığı tarihsel semtler uzanır. Kentin beyni (Belvâros) ve büyük semtler Tuna'nın sağ kıyısında (Peşte), ovadadır. Irmak ile "Küçük Bulvarlar” (Kiskörüt) arasındaki sıkışık düzenli konutların bulunduğu kesim, parlamentoyu, bakanlıkları, birçok bankayı, çarşıları (Vâci), üniversite yapılarını içerir Doğusundaki, güneş ışınlarının yayılışını anımsatan bir plana göre XIX. - XX. yy.'larda yapılmış iş semtleri, geniş caddeler (Büyük bulvarlar [Nagykörüt], Râköczi ve Halk Cumhuriyeti caddeleri) ve görkemli parklar (Vârosliget, Nâpliget) çevresinde uzanır. Daha ötede, dama tahtası planına uygun olarak köşk tipi eski konut semtleri (Râkosszentmihâly, Râkos- csaba, Pestlörinc), yeni konut semtleri (Angyalföld, Zuglö), büyük toplu konutlar (Örs Vezâr) ve sanayi semtleri (Üjpest, Köbânyâ, Csepel) yer alır. Yüzyıl içinde yedi kat büyüyen Budapeşte'nin gelişmesi, tehlikeli konut ve ulaşım (metro) sorunları ortaya çıkarmakta, ayrıca ağırlığıyla (ülke toplam nüfusunun % 20'si, üretimin % 20’si, büyük şirketlerin °/o 70'i) ülkenin geri kalan kesimlerinin aleyhine, .giderilmesi güç dengesizliklere yol açmaktadır.

TARİH.

Eski Roma döneminde, o zamanki adını (Aquincum) aldığı kaplıca suları kıyısında kurulmuş bir limes kenti olan Buda, IX. yy.'da Macarlar’ın başkenti ve önemli bir din ve ticaret merkeziydi. 1526-27'de ve 1541-1686 arasında OsmanlI egemenliğinde kaldı. Josef II, 1784’te kentte , bir üniversite kurdu. Avusturya-Macaristan imparatorluğu döneminde Buda yeniden Macaristan'ın başkenti oldu. 1873'te Buda ile Peşte birleştirildi.
4-16 kasım 1919'da Romanya birlikleri, Horthy tutuklandıktan (15 ekim 1944) sonra da VVehrmacht tarafından işgal edildi. 1 kasımda Kızıl Ordu’nun kuşattığı ve 30 alman-macar tümeninin canla başla savunduğu kent, 13 şubat 1945'e dek kanlı çarpışmalara sahne oldu. Sepp Dietrich' in karşı saldırıya geçmesine karşın Sov- yetler’ i püskürtememesi sonucu kent, çarpışmalardan büyük zarar gördü ve 1947’ye dek sovyet işgalinde kaldı.
23 ekim 1956'da Budapeşte’de başlayan bir öğrenci gösterisi, Gerö'nün stalinci rejimine karşı gerçek bir halk ayaklanmasına dönüşünce Gerö, SSCB birliklerinin duruma el koymasını istedi. Halkın baskısıyla imre Nagy'nin 27 ekimde kurduğu yeni hükümet, bir yandan liberal önlemler alırken, bir yandan da sovyet tanklarının çekilmesi için görüşmelere başladı. Ama 4 kasımda yeni parti genel sekreteri Kâdâr, asayişin yeniden sağlanması için sovyet birliklerinin tüm olanaklarıyla müdahalesini istedi ve Nagy kaçmak zorunda kaldı. Başkentte 13 kasıma dek süren kanlı çarpışmalardan sonra ayaklanma bastırıldı.

GÜZEL SANATLAR.

Roma kenti Aquincum'urı kalıntıları. Eski Buda kenti ve krallık sarayı (XIV.-XV. yy.'lar, XVIII. yy.'da yeniden yapılmıştır); Buda ve Peşte'de, Paris ve Viyana’dan esinlenen seçmeci bir kent dokusu içinde barok saraylar, yeni- klasik anıtlar 150 yıldan bu yana, kent Macaristan’ın sanat merkezidir. Ulusal müze (arkeoloji, giysi ve çalgı koleksiyonları), Güzel sanatlar müzesi (bk. Budapeşte Güzel sanatlar müzesi), Ulusal galeri, Ulusal kütüphanede Corvlna koleksiyonları, Etnografya müzesi, Süsleme sanatları müzesi ve Uzakdoğu müzesi.

Budapeşte Düzel sanatlar müzesi, 1863’te kurulan müze; günümüzde 1906’dan kalma bir yapıya taşınmıştır. Varlığını, XV.-XVI11. yy.'lardan kalma 636 tuallik bir resim koleksiyonuna sahip Esterhâzy ailesine borçludur. Müzede, İtalyan (Bellini, Giorgione, Raffaello, Correggio, Crivelli), flaman (G. David, Memling), alman (Altdorfer, Cranach, Dürer), hollan- dalı (Vermeer, Van Goyen, Van Dyck), İspanyol (Ribera, Murillo, Zurbarân, el Greco, Goya), transız (David, Courbet, Manet, Pissaro, Monet) ressamların yapıtları vardır. Desen ve estamp koleksiyonu da çok zengindir.