ZEYBEK a.
1. Bir efenin yanında bulunan, yiğitliği ve gözü pekliğiyle öne çıkmış, kızanların eğitimiyle görevli kişi. (Bk. ansikl. böl.)
2. Özellikle B. Anadolu'da efelere verilen ad.

• Zeybek havası, zeybek oyunlarına eşlik eden ezgiler.
• Zeybek oyunları, zeybeklerden kaynaklandığı öne sürülen, özellikle B. Anadolu'da yaygın bir halk oyunu türünün genel adı. (Kısaca zeybek de denir.) [Bk. ansikl. böl ]

—El sant. Zeybek bıçağı, genellikle zeybeklerin kullandığı bir tür kama.

—Folk. Dört takımdan oluşan tulumbacı sandığı.

—Ansikl. Zeybekler, birçok araştırmacı tarafından değişik boylara ve örgütlenmelere bağlanır. Kimilerine göre düzeni, güvenliği sağlamakla görevli bir asker sınıfı, kimilerine göre bir esnaf birliği, kimilerine göre de bir denizci topluluğuydu. Zeybekler. çocukluktan geleneklere bağlı olarak yetiştirilir, vukuat sahibi (kız kaçırma, çetecilik, dağa kaldırma vb.) olmayan genç zeybek sayılmazdı. Kızanlardan gözü pekliği ve yiğitliğiyle kendini belli «denler zeybek olur, yiğitlikte en üstün olan "efe” adını alırdı. Zeybekler kızanları eğitir ve yönetirdi. Efelerle kızanların giyim ve saç biçimlerinde farklılıklar vardı. Efelerin oyununa kimse katılmazdı. Katılan olursa efeye meydan okumuş sayılırdı. Zeybeklığın geleneksel yapısı XIX. yy.’da eşkıyalığa karşı alınan önlemler nedeniyle dağıldı. Bununla birlikte, zeybekler Kurtuluş savaşı sırasında önemli yararlılıklar gösterdiler.

Zeybek oyunları.
Aydın, Muğla, Çanakkale. Balıkesir. Mamsa, Burdur, Denizli, Afyonkarahısar, İzmir, Bursa, Uşak, Kütahya zeybek oyunları açısından en zengin yörelerdir. Zeybeklerin tek, çift, toplu ve ağır zeybek olmak üzere başlıca dört biçimi vardır. En ünlüsü 9/4’lük vuruşlu aksak ölçüdeki ağır zeybektir. Zeybek oyunlarının tüm bu dört biçimden biriyle oynanır. Kimi yöresel ayrılıklar görülmekle birlikte zeybeklerin giyimi başlık, boyalı yazmadan sarık, mintan üzerine canfes gömlek, sallama kollu işlemeli cepken, açık mavi ya da lacivert çuhadan diz çakşırı, sırma işli tozluk, yemem ve bele sarılan kalın kuşaktan oluşur. Fişeklik ve bele sokulan silahlar giyimi tamamlar. Zeybek oyunları yörelere göre değişik adlarla ya da ezgisinin adıyla da anılır. Tümünde ortak olan figürler diz çökme, diz üzerinde yürüme, dönme, yere el vurma, durma ve düz yürümedir. Genellikle erkek oyunu olmakla birlikte kadın zeybekleri de vardır.

—Müz. Zeybek havaları, ağır ya da orta aksak usulünde olup ağır çalınır. Aksak (yürük) olan zeybeklere Ege'de kadın zeybeği denir Zeybek temposu, aksak ve oynak usulleri çerçevesinde olmakla birlikte raksa özgüdür. İcrada davul ve zurnanın bulunması şarttır.