Yeşilırmak

Karadeniz Bölgesi’nin Orta Karadeniz Bölümü’nde akarsu. İlkçağda iris adıyla anılırdı. Türkiye’nin Karadeniz’e dökülen akarsuları arasında Kızılırmak ve Sakarya’dan sonra en uzun üçüncü ırmağıdır. Uzunluğu 519 km’dir.
Yeşilırmak’ın başlangıç kolu sayılan Tozanlı Çayı, Suşehri’nin güneybatısında 2.812 m’ye erişen Köse Dağının batı yamaçlarından doğar. Batıya doğru dar ve derin bir vadi boyunca akar. Almus Baraj Gölünün ardından yaklaşık 12 km uzunluğundaki dar Alemdar Boğazına girer. Bu boğazdan çıktıktan sonra Omala Ovasında sağdan (kuzeyden) Çilkarı Deresini alır ve hafifçe güneybatıya kıvrılır. Tokat’a yaklaşırken Gömenek Kalesi ve Komana Pontika kentinin kalıntıları yakınından geçer. Köprübaşı yöresinde kentin içinden geçerek güneyden gelen Behzat Deresiyle birleşir. Bu kesimde Tokat Suyu olarak da anılır.

Akarsu daha sonra ince kabuklu üzümleriyle ünlü Kazova düzlüğüne ulaşır. Kazova ile Turhal arasında Katmerkaya Boğazını aşar ve soldan (batıdan) Zile Çayını alır. Turhal’ı geçince yaklaşık 50 km uzunluğundaki dar ve derin Çengel Boğazına girer. Sivas (Kalın)-Samsun Demiryolu’nun vadisini izlemeye başladığı kesimde önce batı, sonra kuzeybatı ve daha sonra da kuzeydoğu yönünde akarak bir büklüm oluşturur. Amasya’nın 18 km kadar güneyinde soldan (batıdan) Çekerek Çayını alır. Çekerek Çayı kavşağından sonra Yeşilırmak olarak adlandırılır. Amasya kentinin içinden dar bir vadiyle geçerken batı-doğu doğrultusunu alır.

Amasya’nın hemen kuzeyinde ırmağa Lâdik ve Suluova’dan gelen Tersakan Çayı katılır. Yüksekliğin 400 m’nin altına indiği bu kesimden başlayarak demiryolu Ters- akan Çayı vadisini, Amasya-Taşova karayolu ise Yeşilırmak Vadisini izler. Tersakan Çayı kavşağında kuzeydoğuya yönelen Yeşilırmak Taşova’ya yaklaşırken yeniden ba- tı-doğu doğrultusunda akmaya başlar. Tütünüyle ünlü verimli bir tarım alanı olan Taşova’nın doğusunda en uzun kolu Kelkit Irmağıyla birleşir ve yüksekliği 188 m’ye düşer. Bu kavşakta kuzeybatıya dönerek bir büklüm oluşturduktan sonra kuzey yönünde akmaya başlar. Ormanlarla kaplı Canik Dağlarını derin vadilerle yararak geçtiği bu kesimde Haşan Uğurlu ve Suat Uğurlu baraj gölleri yer alır. Suat Uğurlu Bara- jı’ndan sonra Çarşamba Ovasma iner. Ardından Çarşamba kentinden geçer ve taşıdığı alüvyonları yığarak bir delta oluşturur. Sonunda ovanın kuzeybatı ucundaki Cıva Burnunun hemen doğusunda Karadeniz’e ulaşır. Oluşturduğu üçgen biçimli deltanın kenarları oldukça düzgündür. Bu durum akarsuyun biriktirme hızının azaldığını ve Yeşilırmak Deltasının tip olarak bloke deltalardan olduğunu gösterir.

Yeşilırmak’ın rejimi düzensizdir. Nisanda kabarmaya başlayan suları ekimde en alt düzeye iner, ilkbahar yağmurlarının yanı sıra karların erimesi de sularının kabarmasına neden olur. Aşağı çığırında ortalama debisi 177 m3/sn’dir. Ama gözlem süresi içinde debisinin 1.914 m3/sn’ye kadar çıktığı da saptanmıştır. Sularının fazlalaştığı dönemlerde yol açtığı taşkınlar zaman zaman çevresindeki tarım alanları ile yerleşim merkezlerine zarar verir. Örneğin 1952’de oluşan sel, Tokat ve Amasya yöresinde önemli tahribata yol açmıştır.

Son yıllarda Türkiye’nin öteki ırmaklarında olduğu gibi Yeşilırmak’ta da akarsu kirlenmesinin tehlikeli boyutlara ulaştığı gözlenmektedir. Kirliliğe yol açan kuruluşların çoğu Amasya’dan önceki kesimdedir. Turhal’daki şeker fabrikası ve antimon madenlerinin zehirli atıkları ile Turhal ve Tokat kentlerinin ev atıkları kirlenmenin başlıca nedenidir. Suluova’daki Amasya Şeker Fabrikası’mn atıkları da Tersakan Çayı aracılığıyla Yeşilırmak’a boşaltmaktadır.