Güneydoğu Anadolu Bölgesi

, Türkiye’ nin yedi coğrafi bölgesinden biri. Ülkenin yaklaşık yüzde 7,5’inı kaplayan 58.000 km2’ lik yüzölçümüyle en küçük bölgeyi oluşturur.
Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerine komşu olduğu gibi, Suriye ve Irak’la da sınırı vardır. Doğu Anadolu Bölgesi’yle olan sınırı, bir yay çizerek uzanan Güneydoğu Toroslar’ın güney eteklerinden geçer. Bölgeyi Akdeniz Bölgesi’nden ayıran sınır ise, Kahramanmaraş-Hatay Çöküntü Oluğunu dışarıda, Gaziantep Platosu ile platonun batıdaki dağlık kenarını içeride bırakan bir hat izler. Güneydeki Suriye sınırı Kilis’in hemen güneydoğusunda başlar ve güneydeki istasyon binalarını Türkiye’de bırakacak biçimde demiryolu hattı doğrultusunda Dicle’ye kadar uzanır. Dicle’ye doğudan (soldan) katılan Habur Çayını izleyen sınır çizgisi de bölgeyi Irak’tan ayırır.
Türkiye’nin Öteki coğrafi bölgelerinde olduğu gibi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları da her yerde il sınırlarıyla çakışmaz hemen güneydoğusunda başlar ve güneydeki istasyon binalarını Türkiye’de bırakacak biçimde demiryolu hattı doğrultusunda Dicle’ye kadar uzanır. Dicle’ye doğudan (soldan) katılan Habur Çayını izleyen sınır çizgisi de bölgeyi Irak’tan ayırır.
Türkiye’nin Öteki coğrafi bölgelerinde olduğu gibi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları da her yerde il sınırlarıyla çakışmaz. Önemli sayılmayacak ölçüde küçük bazı kesimleri dışında Şanlıurfa ve Mardin illeri tümüyle bölge içinde kalır. Gerger, Sincik ve Çelikhan ilçeleri dışında Adıyaman ili, Kulp, Lice, Çermik ve Çüngüş ilçeleri Doğu Anadolu Bölgesi’nde kalan Diyarbakır iliyle Sason ilçesi dışında Batman ilinin büyük kesimi, Araban, Yavuzeli, Şehitkâmil, Şahinbey, Oğuzeli, Nizip ve Kargamış ilçeleriyle Gaziantep ilinin yarıdan fazlası, Merkez ilçe, Baykan, Kurtalan ilçeleriyle Siirt ilinin Güçlükonak, İdil, Cizre ve Silopi ilçeleriyle Şırnak ilinin yarıya yakın bölümü Güneydoğu Anadolu Bölgesindedir. Bunların dışında büyük kesimleri komşu bölgelerde olmakla birlikte bazı bölümleri Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne taşan illerde vardır. Bitlis’in Mutki, Malatya’nın Doğanşehir ve Kahramanmaraş ilinin Pazarcık ilçelerinin bazı kesimleri Güneydoğu Anadolu Bölgesi sınırları içindedir.

1941’de Ankara’da toplanan ve Türkiye’ nin coğrafi bölge sınırları üzerinde de çalışmalar yapan I. Türk Coğrafya Kongresi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ni Dicle ve Orta Fırat olmak üzere iki bölüme ayırmıştır.

Yüzey şekilleri

. Güneydoğu Anadolu’nun yüzey şekilleri oldukça sadedir. Bölgeyi kuzeyde bir yay biçiminde uzanan Güneydoğu Toroslar kuşatır. Bu nedenle kuzeye doğru gidildikçe hem yükselti artar, hem de yüzey şekilleri daha dalgalı ve tepelik bir görünüm kazanır.
Güneydoğu Toroslar’ın eteklerinden Suriye sınırına doğru hafif bir eğimle inen Güneydoğu Anadolu düzlüklerinin kenarları, içine vadilerin gömüldüğü platolar biçimindedir. Orta kesimleri ise daha çok ova niteliğindedir. Bu sade görünüş arasında önemli iki engebe dikkati çeker. Bunlardan biri, Diyarbakır’ın güneybatısındaki Kollubaba Tepesinde 1.957 m’ye ulaşan Karacadağ kütlesidir. Başka dağ kütleleriyle birleşmeyen Karacadağ kütlesi, koyu renkli bazalt lavlarından oluşmuştur. Güneydoğu Anadolu’nun ikinci önemli engebsi olan Mardin-Midyat Eşiğinin kökeni ise Karacadağ’dan farklıdır. Yapısına kalker ve marnların egemen olduğu bu eşik 1.500 m’yi aşmamakla birlikte, Mardin kenti yakınında olduğu gibi, eteğindeki düzlükler üzerinde birdenbire yükselen heybetli görüntüler oluşturur. Mardin-Midyat Eşiği ile Karacadağ kütlesi, Güneydoğu Anadolu düzlüklerini Diyarbakır Havzası kuzeydoğuda, Şanlıurfa Platosu güneybatıda kalmak üzere ikiye ayırır. Şanlıurfa’nın güneyinde Suriye sınırına doğru genişleyen Harran Ovası yer alır. Fırat Vadisinin batı kesiminde de dalgalı Gaziantep Platosu uzanır.

Türkiye’nin iki önemli akarsuyu olan Fırat ve Dicle, bölgeden geçer. Doğu Anadolu Bölgesi’nden kaynaklanan Fırat ve Dicle ırmakları Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sularını Basra Körfezine boşaltır. Fırat, Gaziantep Platosundan gelen suları, Dicle ise Güneydoğu Toroslar’dan inen Batman, Garzan ve Botan çayları gibi akarsuları toplar. Özellikle ilkbaharda kabaran sular, yaz sonunda azalır. Dicle ve Fırat’ın bölgedeki havzalarında sulama ve enerji üretimi amacıyla planlanan Güneydoğu Anadolu Projesi’ni gerçekleştirme çalışmaları sürdürülmektedir.

İklim ve bitki örtüsü

. Güneydoğu Anadolu Bölgesi, karasal iklim koşulları ile Akdeniz iklimi koşullarının birleşik etki alanındadır. Uzun süren yaz mevsimi çok sıcak ve oldukça kurak geçer. Kış mevsimi ise yağışlı ve Doğu Anadolu’daki kadar olmasa da soğuk geçer. En soğuk ay ortalaması 1,5°C- 6°C’dir (Diyarbakır’da 1,5°C, Cizre’de 6°C). En sıcak ay ortalaması Fırat Vadisinin doğusunda genellikle 30°C’yi aşar (Diyarbakır’da 31°C, Şanlıurfa’da 31,5°C, Ceylanpınar’da 32,5°C, Cizre’de 33,7°C, Mardin’de 29,6°C). Türkiye’de Dalaman’dan sonra en yüksek sıcaklık 48°C olarak 17 Temmuz 1978’de Cizre’de ölçülmüştür.
Yağışlar bölgenin kuzeyinden Suriye sınırına doğru azalır. Yıllık ortalama yağış miktarı Adıyaman’da 807 mm, Siirt’te 741 mm, Suriye sınırı yakınında Ceylanpınar’da 337 mm’dir.

Doğal bitki örtüsüne step görünümü egemendir. Ormanlar bölge alanının onda birinden az yer tutar. Güneydoğu Anadolu ormanlarında en yaygın ağaç türü mazı meşesidir. Meşeler çoğunlukla bodur ağaç ve çalı görünümünde olmakla birlikte, bazı kesimlerde orman oluştururlar.

Nüfus

. 21 Ekim 1990’da yapılan son nüfus sayımına göre, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları içinde yaklaşık 4.366.000 kişi yaşamaktadır. Buna göre bölgede km2’ye yaklaşık 75 kişi düşer. Nüfusun dağılımı bakımından yüzey şekilleri ile nüfus yoğunluğu arasındaki ilişki öteki bölgelerden biraz farklıdır. Örneğin Mardin-Midyat Eşiğinin oldukça kalabalık, ama Diyarbakır Havzasının orta kesimlerinin seyrek nüfuslu olduğu görülür. Bu durum iklim koşullarıyla da ilgilidir. Yüksek kesimlerde yağışlar daha bol ve yazlar daha az kavurucu olduğundan, Mardin-Midyat Eşiği üzerinde gerçekten yüksek sayılabilecek kırsal nüfus yoğunluklarına rastlanır. Bölgede batıya doğru gidildikçe nüfus yoğunluğu artar ve en yüksek nüfus yoğunluğuna Gaziantep yöresinde rastlanır. Türkiye’nin en büyük girişimlerinden olan GAP’ın bölgenin coğrafi yapısının yanı sıra nüfus dağılımını da değiştireceği söylenebilir.
Bölge nüfusunun yüzde 58’i il ve ilçe merkezlerinde, yüzde 42’si ise bucak merkezi ve köylerde yaşar. Gaziantep, Diyarbakır, Şanlıurfa, Batman ve Adıyaman’ın nüfusları 100 bini aşar. Kilis, Siirt, Siverek, Kızıltepe, Silvan, Nizip, Viranşehir, Mardin ve Cizre’nin nüfusu da 50-100 bin arasındadır.

Ekonomi.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi tarım ekonomisi bakımından daha çok İç Anadolu Bölgesi’ne benzer. Akdeniz iklimine benzeyen iklimi nedeniyle bitkisel ürünlerde çeşitlenmenin görüldüğü Gaziantep yöresi dışında, tarım alanlarının büyük bölümü tahıl ekimine ayrılmıştır. Tahıl çeşitleri arasında buğday birinci sırayı alır; bölgenin Türkiye buğday üretimindeki payı onda biri geçer. Tahıl ekiminde arpa ikinci, mercimek üçüncü sırayı alır. Baklagiller arasında mercimek ekimi ilk sırayı alır. Mercimek üretimi, başta Mardin ve Şanlıurfa olmak üzere bölgenin bütün illerinde önem taşır. Bölgenin Türkiye kırmızı mercimek üretimindeki payı yüzde 99’dur. Pirinç ekimi başta Diyarbakır ili olmak üzere sulama olanağı bulunan kesimlerde dağınık olarak yürütülür. Bölgenin tarım alanlarında sanayi bitkilerine az yer ayrılmıştır. Pamuk ekim alanlarına Şanlıurfa, Diyarbakır, Gaziantep ve bir ölçüde Mardin illerinde rastlanır. Eskiden özellikle Şanlıurfa ilinde yoğunlaşan kendir ekimi önemini yitirmiştir. Bölgenin sanayi bitkileri arasında önemli yeri olan tütün daha çok Adıyaman, Siirt ve Diyarbakır illerinde ekilir. Bu illerin “şark tipi tütün” olarak anılan tütünü, özel bazı nitelikler taşır. Bölgedeki dikili alanların büyük bölümünü üzüm bağları kaplar. Gaziantep’te Merkez ilçe, Kilis, İslâhiye ve Oğuzeli ilçeleriyle Diyarbakır ilinin bazı kesimleri bağların yaygın olduğu alanlardır. Adıyaman ilinin Besni ilçesinde de bu ilçenin adıyla anılan bir üzüm türü yetiştirilir. Gaziantep yöresinde bağcılığın yanında zeytin ve antepfıstığı yetiştiriciliği de gelişmiştir. Güneydoğu Anadolu zeytinliklerinin tümüne yakını Gaziantep ili sınırları içinde yer alır. Son yıllarda Suriye sınırı yakınındaki Ceylanpınar Tarım Işletmesi’nde antepfıstığı ve sulamayla zeytin ağacı yetiştirilmektedir. Antepfıstığı, Gaziantep’in her yanında ve Şanlıurfa’nın Merkez ilçe, Birecik, Halfeti ilçelerinde yetiştirilir. Ayrıca Adıyaman yöresiyle Siirt çevresinde de, son yıllarda antepfıstığı aşılaması hız kazanmıştır. Siirt’te iri taneli bir antepfıstığı türü üretilmektedir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi küçükbaş hayvan varlığının yarıdan çoğunu koyunlar oluşturur. Koyun, bölgenin canlı hayvan ticaretinde ilk sırayı alır. Şanlıurfa,, Siverek ve Diyarbakır’ın koyun sütünden yapılan yemeklik yağları, Türkiye çapında ünlüdür. Kıl keçisi bölgenin dağlık kesimlerinde çok yaygındır. Ankara keçisine Mardin ve Siirt illerinde rastlanır; bölgesel önemi olan Siirt battaniyesi bunların yünlerinden yararlanılarak dokunur. Bölgenin ve Türkiye’nin en iyi atlarının yetiştirildiği yörelerden biri de Şanlıurfa ilidir.

Bölgenin en önemli yeraltı zenginliği petroldür. Türkiye’de petrol ilk kez Beşiri’nin güneyindeki Raman Dağında bulunmuş ve bu yatağın ardından kuzeydoğusundaki Garzan yatakları işletilmeye başlamıştır. Üretilen ham petrolün bir bölümü, bölgenin en önemli sanayi kuruluşlarından Batman Rafinerisi’nde arıtılır. Bir bölümü ise boru hattıyla Akdeniz’e taşınarak tankerlere yüklenir. Bölgenin öteki önemli yeraltı zenginlikleri manganez ve demir ile Mardin’ in Mazıdağı ilçesindeki fosfat yataklarıdır.

Sanayi açısından çok gelişmiş sayılmayan Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde bu bakımdan en gelişmiş il Gaziantep’tir. Gaziantep’te çeşitli sanayi kuruluşları vardır. Son yıllarda Diyarbakır, Şanlıurfa ve Mardin’de de sanayileşme yolunda çabalar görülmektedir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde geleneksel sanayi kollarının yanında çimento, gıda, dokuma, madeni eşya, tarım aletleri gibi yeni sanayi kolları da kurulmaya başlamıştır.
Batıda, bölge dışında eskiden E-5 Karayolu olarak adlandırılan İskenderun-Adana karayoluna bağlanan işlek transit yolu Gaziantep, Şanlıurfa, Kızıltepe, Cizre ve Silopi’den geçerek Habur sınır kapısına ulaşır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde demiryolu ulaşımını sağlayan en önemli hatlar, Fevzipaşa-Malatya-Diyarbakır-Kurtalan hattı ile Suriye sınırını izleyerek Nusaybin’de Türkiye topraklarından çıkan hattır. Narlı ile Kargamış arasındaki demiryolu hattı, sözü edilen hatları birbirine bağlar. Güney hattı üzerindeki Şenyurt’tan (eskiden Derbesiye) ayrılan bir şube hattı Mardin’e ulaşır. Ama karayollarındaki gelişme nedeniyle bu hattın önemi kalmamıştır. Bölgeyi Türkiye havayolu ulaşımı ağınaa Diyarbakır ve Gaziantep havaalanları bağlar. Batman’daki havaalanından da zaman zaman yararlanılmaktadır. Eskiden büyük önem taşıyan Fırat ve Dicle üzerindeki ırmak ulaşımı günümüzde önemini yitirmiştir. Bölgedeki yükseköğrenim kurumlan Gaziantep’teki Gaziantep ve Diyarbakır’daki Dicle üniversiteleridir.