ZİYA PAŞA

(1829 İstanbul-1880 Adana),

Şair. Beyazıt Rüştiyesi'ni bitirdikten sonra Sadaret Mektubi Kalemi'ne, Reşit Paşa'nın ilgilenmesiyle Saraya Mabeyn Kâtipliği'ne alındı (1855). Zaptiye Nezareti müsteşarlığı, Kıbrıs, Amasya, Canik mutasarrıflığı, Bosna Bölgesi müfettişliği, Meclisi Vâla azalığı görevlerinde bulundu. İkinci kez Kıbrıs mutasarrıflığına atanmışken Namık Kemal ile birlikte Paris'e kaçtı (1867). Orada çıkardıkları Hürriyet ve Muhbir gazetelerinde (1868) Abdülaziz'i eleştiren makaleler yazdı; yabancı sermayenin gümrük kapılarını aşarak girmesinin ülke ekonomisinde yaratacağı tehlikeleri belirtti. Devlet yönetiminin bozuk yönlerini göstererek meşrutiyet düşünüsünü yaymaya çalıştı. Namık Kemal, Yusuf Agâh Efendi, Ali Suavi vd. ile birlikte Yeni Osmanlılar Cemiyeti'nin açık yönetim kurulunda görev aldı. Sadrazam Ali Paşa'nın ölümü üzerine (1871) affedilerek İstanbul'a döndü. İcra Cemiyeti reisliği, Devlet Şûrası azalığı görevlerinde bulundu. I. Meşrutiyet'in ilânından sonra Mabeynihümayun başkâtipliği, Maarif müsteşarlığı, Suriye, Konya ve Adana valilikleri yaptı (1877-1880). Divan şiirinin dil ve kuruluş özelliklerine bağlılıktan kurtulamadığı hâlde, öz yönünden değişik temalar işleyerek (Namık Kemal gibi) yeni kavramlar şairi oldu. Toplumsal sorunları, özgürlük, eşitlik, daha iyi bir yaşam gibi, kendisinden önce kullanılmayan özlemleri dile getirdi. "Terci-i Bend", bilgece duygu ve düşünceleriyle sosyal politik şiirde ilk aşama sayıldı. Harâbat önsözündeyse, şiirin tarihî gelişimi üzerine yargılar ileri sürerek yaşadığı döneme kadar gelen şairlerin değerlendirmesini yaptı. Makalelerinde politik düşüncelerinin yanı sıra yazı dilinin sadeleştirilmesini, halkın anlayacağı bir dil kurulmasını savundu.

Başlıca yapıtları:

• "Zafernâme" (manzum, nesir yergiler, 1868),
• "Harâbat" (3 cilt, antoloji, 1874),
• "Eş'âr-ı Ziya" (1881), "Külliyat-ı Ziya" (1925),
• "Terci-i Bend" ve "Terkib-i Bend" (tarihsiz),
• "Engizisyon Tarihi" (1881),
• "Endülüs Tarihi" (2 cilt, 1859, 1886-1888).

• Viardot’tan, Endülüs Târihi'ni,
• Cheruel ile Lavallee’den, Engizisyon Târihi'ni,
• J. J. Rousseau’dan "Émile ou de l’éducation" adlı eserini,
• Moliere’den Tartuffe’ü tercüme etmiştir.

Ziya Paşa'nın Eser Özetleri

• Şiir ve İnşa: Bu makalesinde divan şiirini Türk şiiri kabul etmez. Halk şiirini Türk şiiri olarak görür. Divan şiirini kişiliksiz, melez bir edebiyat olmakla suçlar.
• Harabat: Üç ciltten oluşan bir antolojidir. Türkçe, Farsça, Arapça şiirlerden oluşan divan şiiri antolojisidir. Edebiyatımızdaki ilk edebiyat tarihi taslağı sayılır. Bu antolojisinin ön sözünde ise Şiir ve İnşa makalesindeki görüşlerinin aksini savunmuştur. Divan şiirini savunur, halk şairlerinin şiirlerini aşağılar, alaya alır. Halk şairlerinin şiirlerini eşek anırmasına benzetir. Bu çelişkilerden dolayı Namık Kemal “Tahrib-i Harabat” ve “Takip” adlı yapıtlarında Ziya Paşa’yı sert bir şekilde eleştirir.
• Zafernâme: Tanzimat Döneminin en başarılı hiciv eseridir. Girit Savaş’ında donanmaya büyük yenilgi yaşatan Sadrazam Ali Paşa’yı över gibi görünerek hicveder. Nazım-nesir karışık bir eserdir. Üç bölümden oluşur: kaside, tahmis, şerh.
• Defter-i Amal: Çocukluk anıları yer alır. Batılı anlamda Türk edebiyatında ilk anı örneğidir. J.J. Rouseau’nun “İtiraflar” adlı eserinden esinlenerek yazmıştır.
• Rüya: Siyasi eleştiri niteliği taşıyan, düz yazı türündeki eseridir. Türk edebiyatında ilk röportaj sayılabilecek eser, karşılıklı konuşma tarzında yazılmıştır.
• Eş’ar-ı Ziya: Ölümünden sonra kitap haline getirilen şiirleri yer alır.
• Külliyat-ı Ziya Paşa: Ölümünden sonra kitap haline getirilen şiirleri yer alır.
• Terkib-i Bent: Toplumsal çarpıklıkları eleştirir. Bağdatlı Ruhi’nin terkibibendine bir naziredir.
• Terci-i Bent: Felsefi ve dini konuları işlemiştir. İnsanın faniliğini (geçiciliğini) kavrayıp gerçek varlığı (Allah’ı) aradığı bir şiirdir.
• Emile: J.J. Rouseau’dan çeviridir.
• Veraset Mektupları: Siyasi eleştiridir.
• Engizisyon Tarihi: Cheruel ile Lavallee’den çeviri bir eserdir.
• Endülüs Tarihi: Viardot’tan çeviri bir eserdir.