And çanak çömleği

Güney Amerika’da İspanyolların İnka topraklarını fethinden önceki dönemlerde, Orta Andlar’daki Yerlilerin ürettiği çanak çömlek.

And çanak çömlekçiliği İspanyolların gelmesinden önce birçok aşamadan geçerek gelişmiştir. Bu el sanatına bazen Orta Andlar’da Yerlilerin yaygın biçimde uyguladığı üsluplar, bazen de dışa kapalı ırmak vadilerinde geliştirilen özgün üsluplar egemen olmuştur. Kültür bakımından bir bütünlüğün olmadığı bu dönemlerde en önemli ayrım kuzeydeki vadilerle güneydekiler arasındadır.

Bütünsel bir kültürün ve yaygın bir çanak çömlek üslubunun oluştuğu bilinen en erken dönem, adını Orta Peru’daki Tarihöncesi bir dinsel merkez olan Chavm de Huântar’dan alan Chavm kültürüdür (İÖ y. 1200-400). Chavm kültürü süresince bölgede tek bir motif (kedi motifi) ve tek bir teknik uygulanmıştır. Vadilerde yaşayan Yerlilerin Chavm de Huântar’a yaptıkları hac ziyaretleri sırasında kopya edilen bu kutsal kedi motifi dönemin en belirleyici işareti olmuş ve daha sonraki And desenlerinde de kullanılmıştır. Chavm kültürü içinde yerel bir grup olan Kupiznike’ler, sonraları And çömleklerinin egemen biçimi haline gelecek emzikli kapları üretmişlerdir. Emzikler, ters “U” biçimindeki ya da yarı dairesel gövdeli kapların ortasına iki yandan “mahmuz” gibi eklenmiş ve çoğu kez kedi motifiyle bezenmiştir.

İÖ 400 - İS 400 arasında bölgesel kültürler gelişmiştir. Kuzeydeki bölgelerde teknik ve desen bakımından birçok yenilikler olmuştur. Yeni kap biçimleri, yeni geometrik desenler, kedi dışında başka hayvan motifleri ve negatif boyama tekniği geliştirilmiştir. Bu yöntemde desen kabın üstüne balmumuyla işlendikten sonra kabın yüzeyi renkli bir kil karışımıyla kaplanıyordu. Çömlek pişirildiğinde balmumu eriyip akıyor, renkli kilin üstünde kalan iz, desen olarak ortaya çıkıyordu.

Güneyde Paracas Cavernas kültüründe, daha önce bilinenlerden çok daha çeşitli kâse ve kap biçimleri geliştirilmiştir. Bezemede temel olarak parlak renklerin kullanıldığı geometrik desenler egemendir.

Klasik dönem ya da Ustalık dönemi olarak adlandırılan üçüncü dönemde (İS 400-1000) eski desen ve teknikler en yetkin biçime ulaşmıştır. Bu dönemde kuzeyde ortaya çıkan Moçika kültüründe, şaşılacak kadar ayrıntılı, gerçekçi desenleri ve zarif çizgileriyle belirginleşen çömlekler üretilmiştir. Kuzeyde kap ya da kâseler çoğunlukla döküm yoluyla üretilmiş, sonra üstüne boyayla desen çizilmiştir. Kabın gövdesine bazen bezeme olarak kilden parçalar yapıştırıldığı da görülür. Bu dönemin desenleri çok canlıdır ve o zamana değin görülmemiş biçimde hareketlilik içerir. Bu desenlerde savaşçılardan, yönetici din adamlarından ve çeşitli zanaatçılardan oluşan sınıflı bir toplum betimlenmiştir.

Güneyde, Nazca Vadisi çömlekçiliği teknik ustalık açısından Moçika’dan üstün olmakla birlikte, desen açısından daha geridir. Nazca’nın üstünlüğü kullanılan hamurun inceliğinden ve kapların biçim çeşitliliğinden kaynaklanır. Bu çömleklerin bezenmesinde çok renkli boyalar kullanılmıştır.
Gene güneyde bulunan Paracas Necropolis kültüründe de oldukça iyi yapılmış, ama bir yenilik içermeyen çömlekler üretilmiştir.
1000’den 1300’e değin Orta Andlar’ın kuzey ve güney bölgelerinde, çömlekçilik de içinde olmak üzere bütün sanat dallarında Tiahuanacu desenleri ve motifleri egemen olmuştur. Bu dönem adını Doğu Bolivya’daki dinsel bir merkezden alır. Akbaba ve puma maskları sık sık kullanılan motiflerdir. Bu motiflerin gittikçe daha biçimsel ve stilize hale geldiği izlenir.

1300’den 1438-1532 arasındaki İnka dönemine değin geçen zaman, yerel el sanatlarının ve desenlerin yaygın olduğu bir başka evredir. Kuzeyde Çimu kültürü bazı Moçika desenlerini yeniden canlandırmıştır; ama bunlar o kadar canlı değildir. Pişirilmeden önce üstlerine hayvan desenleri kazınmış ya da basılmış işlenmiş siyah kaplar, Çimu çömleklerinin en yaygın türüdür.

İnkaların, bir zanaatçı sınıfa ve bu sınıfı destekleyen karmaşık bürokrasili, büyük bir imparatorluğa sahip olmalarına karşın, İnka sanatında çömlekçilikten çok altın ve gümüş işlere, bir de görkemli taş yapılara ağırlık verilmiştir. Çömlek tekniği yetkinleştirilmekle birlikte üretilen parça sayısı çok sınırlı kalmıştır. En tipik biçimler, çift saplı Yunan aryballos'larına benzeyen büyük kaplarla kulpları yukarı kıvrık, yayvan tabaklardır. Bezeme çoğunlukla geometrik düzenlemelerden oluşur. Ancak hiçbir zaman Moçika çanak çömleklerindeki çeşitliliğe ve ayrıntı inceliğine ulaşılamamıştır.