Habeas corpus

, gelenek hukukunda, bir mahkeme ya da yargıcça çıkarılan ve gönderildiği kişi ya da kurumdan gözaltında tuttuğu kişiyi belirli bir amaçla mahkeme önünde hazır bulundurmasını isteyen yazılı ve yargısal emir.

Geçmişte olduğu gibi günümüzde de çok değişik alanlarda başvurulan yargısal emrin en önemli türü, kişi özgürlüğünü çiğneyici işlemleri gidermek için bir tutuklamanın yasallığını yargıç kararma bağlayan habeas corpus'tur. Angloamerikan hukuk sistemini benimsemiş ülkelerde tanınmış olan habeas corpus güvencesi, Roma-Germen hukuk sistemine bağlı ülkelerde genellikle yer almaz. Ama bunlar arasında da habeas corpus benzeri usul güvencelerini tanıyanlar vardır.

Yargısal emrin nasıl ortaya çıktığı tam olarak belirlenememiştir. Magna Carta (1215) öncesinde habeas corpus'un bazı işlevlerini yerine getiren çeşitli yazılı emir biçimleri vardı. Ortaçağda da alt mahkemelerde bakılan davaları kraliyet mahkemelerine aktarmak için habeas corpus'a başvurulurdu. Kişi özgürlüğünü resmî otoritelere karşı koruyan bir araç olarak yargısal emrin yakın tarihi, Kraliyet Özel (Danışma) Kurulu’nun hapse attığı kişiler adına habeas corpus çıkarma girişimlerinin yapıldığı VII. Henry dönemine (1485-1509) uzanır. 17. yüzyılda I. Charles dönemine gelindiğinde, yargısal emir alt mahkemelerin ya da kamu görevlilerinin yasadışı tutuklamalarını önlemek için başvurulan bir işlem olarak kurumlaşmıştı.

1679’da çıkarılan Habeas Corpus Yasası'yla bu kurumun öngördüğü hakları etkili biçimde kullanmayı sağlayan bir dizi usul kuralı getirildi. Yasa adli tatil dönemlerinde yargıçlara tek başına yargısal emir çıkarma yetkisi veriyor ve buna uymayan yargıçlar için ağır cezalar öngörüyordu. 19. yüzyılda habeas corpus'un uygulama alanı kişisel otorite altında tutulan kişileri de kapsayacak biçimde genişletildi. 1960’ta habeas corpus çıkarılmasının reddedilebileceği durumları sınırlayan ve yeni itiraz yolları öngören yasalar çıkarıldı.

Kuzey Amerika’daki İngiliz kolonilerinde habeas corpus'a başvurma hakkı, daha Amerikan Bağımsızlık Savaşı öncesinde kişi özgürlüğünü koruyucu temel önlemler arasında sayılıyordu. ABD Anayasası bu hakkın “ayaklanma ya da istila nedeniyle kamu güvenliğinin zorunlu kıldığı istisnai durumlar dışında askıya alınamayacağı” güvencesini getirmiştir.

İngiltere’de, Fransız Devrimi’nin ardından Fransa ile patlak veren savaşlar sırasında habeas corpus’a başvurma hakkı geçici olarak kaldırıldı. ABD’de de 1861’de İç Savaş’ ın çıkması üzerine, Başkan Abraham Lincoln bir bildiriyle habeas corpus'a başvurma hakkının askıya alındığını açıkladı. ABD Yüksek Mahkemesi’ne yapılan bir başvuruyla ilgili olarak açılan davada Başyargıç Roger Taney, başkanlık bildirisine karşı çıkarak habeas corpus'a başvurma hakkını askıya alma yetkisinin yalnızca Kongre’nin elinde olduğu görüşünü savundu. Lincoln’ın mahkeme kararına uymamış olmasına karşın, günümüzde hukuk çevrelerinde ağırlıkta olan görüş askıya alma işlemi için Kongre onayının alınması gerektiği yönündedir.

ABD’de habeas corpus oldukça değişik alanlarda uygulanmaktadır. ABD Yüksek Mahkemesi’nin sanıkların anayasal haklarını liberal bir biçimde yorumlaması, 20. yüzyıl ortalarında tutukluların, haklarında verilen hükme karşı mahkemeye gönderdikleri habeas corpus dilekçelerinde büyük bir artışa yol açtı. Polisin, gözaltına aldığı bir kişiyi mahkeme önüne çıkarmasını ya da serbest bırakmasını sağlamak için sık sık habeas corpus çıkarma yoluna gidilir. Öte yandan kefalet parasının çok yüksek olduğu gerekçesiyle, gözaltına alınmış kişinin yargılama öncesinde serbest bırakılmasını sağlamak için aynı yola başvurulabilir. Ceza süresinin bitiminden sonra yasaya aykırı olarak cezaevinde tutulan bir tutuklunun serbest bırakılmasının yolunun habeas corpus' tan geçtiği gibi, suçluların geri verilmesine ilişkin bir belgeye dayanılarak yakalanan bir kişinin serbest bırakılması için de habeas corpus'u işletme ve yakalama belgesinin geçersizliğini öne sürme olanağı vardır.

Ceza yargılamasıyla ilgili olmayan çeşitli durumlarda da habeas corpus aracılığıyla hak aranabilir. Bir küçük üzerindeki vesayet hakkına ilişkin anlaşmazlıklar ya da akıl hastanesine kapatılmış bir kişinin aklı başında olduğunu kanıtlama girişimi bu durumlara örnektir.