FİRDEVSİ (Ebülkasım Mansur bin Haşan)

iranlı şair
(Baj, Tus, 934 ? - ay y 1020).

Döneminde, eski İran tarih ve destanlarına karşı artmaya başlayan ilgiden büyük ölçüde etkilendi. Ebülmüeyyet el-Belhi, Ebu Alı Muhammet bin Ahmet el -Belhi ve Tus valisi Ebu Mansur Muhammet bin Abdürrezzak'ın düzyazı; Dakiki'nin manzum Şehnamelerinden sonra, o da ünlü yapıtı Şehname'yi yazmaya başladı (975). Daha çok Ebu Mansur Muhammet bin Abdürrezzak'ın yapıtından yararlandı. Bir çiftlik sahibinin oğlu olmasına karşılık geçim durumu iyi değildi. Yapıtını tamamlayınca o dönemde bilgin ve sanatçılara eliaçık davranan Gazneli Mahmut'a sundu (1010). Gazneli Mahmut, kendisine çok yetersiz bir maaş bağlayınca bu davranışından dolayı onu hicvetti. Gazne'den geldiği Herat'ta altı ay kaldıktan sonra Tus'a döndü. Bir süre Taberistan'da emir Şehriyâr'ın yanında kaldıktan sonra yeniden döndüğü Tus'ta öldü. Halk tarafından dinsiz bilindiğinden evinin bahçesine gömüldü. Doğumunun 1000. yıldönümü büyük törenlerle kutlandı ve mezarı üzerine bir anıt dikildi.

Fırdevsi'nın İsfahan ve Bağdat'a gittiği, Yusuf ve Züleyha adlı bir mesnevi yazdığı yolundaki bilgiler gerçekle bağdaşmaz.
Şehnamedeki iranlılık bilinci ve kullandığı dil ile, yüzyıllar boyu yabancı egemenliğinde kalan İran'da ulusal duyguları dirilten ve günümüze kadar yaşatan Fir- devsi, dünya hakkında karamsar bir görüş taşımakla birlikte, kaderi yenmeye çalışmayı, iyilik etmeyi, zayıflara iyi davranmayı, yenilikleri kötü karşılamamayı ve her türlü dinsel inanca karşı hoşgörülü olmayı salık verir.

Şehname ya da Şahname

Firdevsi'nin yazdığı manzum İran ulusal destanı (tamamlanarak son biçimini alması 1018'den sonra), insanın (Keyumers) yaratılışından arap egemenliğinin başlamasına (X. yy.) kadar İran'ın destansı ve gerçek tarihiyle ilgili bilgileri kapsar. Başlıca kaynakları arasında sözlü gelenekle birlikte sasani hükümdarı Hüsrev fin (Nuşirevan) döneminden (531-579) kalma bir tür resmi İran tarihi olan Hûdayname (Yezdigerd II döneminde [631-637] Dehkâni-i Danişver ve daha başka bilginlerce yeniden yazılarak tamamlandı), düzyazıyla (Ebül Müeyyed el-Belhi'nin Gerşasbname'si, Tus hükümdarı Ebu Mansur Muhammed bin Abdürrezzak’ın 4 yazara hazırlattığı [957] yapıt) ve manzum (Mesudiyi Mervezi ve Dakiki'nin yapıtları) metinler yer alır.

Destansı niteliği gerçek tarih olaylarını gölgede bırakan yapıt İran'ın birbirini izleyen 4 hükümdar soyunu (Pişda- diler, Keyaniler, Eşkâniler, Sasaniler) konu edinir. Kalabalık kahramanlar kadrosunu Cemşit, Dahhak, onunla mücadele eden demirci Gâve, Feridun, 7 güç işi başaran Zaloğlu Rüstem, turan hükümdarı Efrasi- yap, Keykâvus, Keyhüsrev, isfendiyar, Zerdüşt, Dara, İskender vd. oluşturur. Hükümdarların savaşları, kahramanlıkları anlatılırken savaş sahneleri ve doğa çok canlı olarak tasvir edilir. Kahramanların serüvenleri arasında aşk öyküleri de (Bijen ile Menije'nin aşkı) yer alır. Mesnevi biçiminde yazılmış olan yapıtın vezni (mütedarik bahri: feûlün feûlün feûl) genellikle destan niteliğindeki mesnevilerin değişmez vezni oldu ve bu vezin "şehname vezni" adını aldı. Farklı yazmaları 48 000-52 000 beyit tutan Şehname, Bundâri tarafından XII. yy.'da düzyazıyla arapçaya çevrildi (bas. 1932).

Türkçe çevirilerinin en eskisi 1450 tarihli düzyazı çeviridir. DiyarbakIrlI Şerif (öl. 1514) manzum çevirisini Mısır' da Kansu Gavri'ye sundu. Düzyazıyla son türkçe çeviri Necati Lugal tarafından yapıldı (1945-1955). Birçok divan şairi yapıttan esinlendi (örn. Ahmedi, Iskendername, 1390); canlandırılan kahramanlar divan şairlerinin yapıtlarında (örn. Nefi'nin kasideleri) sık sık konu edinildi. Yapıtın bölümlerinden antolojiler düzenlendi (Müntehabat-ı Şehname-i Firdevsi-i Tusi, Haşan Hayri Paşazade Yusuf Ziya, 1889), metnin iyi anlaşılması için sözlükler hazırlandı (Lügat-ı Şahname. Abdülkadir el-Bağdadi [öl. 1682]; Glossarzu Firdosis Schahnama, 1935). Yapıtın minyatürlerle süslü çok değerli yazmaları bulunmaktadır; Topkapı sarayı’ndaki bu tür 16 yazmadan seçilen minyatürler "İran tacının 2 500. yıldönümü" dolayısıyla yayımlanan albümde (1971) yer alır.