Firdevsi

Firdevsi, asıl adı EBUL-KASİM MANSUR

(d. y. 935, Tus yakınlan - ö. y. 1020-26, Tus, İran)

Sponsorlu Bağlantılar

İran’ın ulusal destanı Şehname adlı manzum yapıtıyla ünlü şair.

Tarihsel Tus kentinin bir köyünde doğdu. Yüzyıllar boyunca anlatılan çeşitli efsanelere karşın yaşamına ilişkin çok az şey bilinmektedir. Şiirlerindeki kişisel göndermelerden bazı ipuçlan elde edilmişse de, en güvenilir kaynak, bir 12. yüzyıl şairi olan Nizamî-i Aruzî’nin Çehar Makale'de verdiği bilgilerdir.

Nizamî-i Aruzî, Firdevsi’nin mezarını 1116/17’de ziyaret etmiş ve doğduğu bölgede onunla ilgili çeşitli söylentileri bir araya toplamıştır. Nizamî’ye göre, mülk sahibi olan Firdevsi’nin yüksek bir geliri vardı. Tek çocuğu olan kızının çeyizini yapmak için başladığı yapıtını 35 yılda tamamladı. 60 bin beyitten oluşan Şehname (1829, 4 cilt; Şehname, 1945-55, 4 cilt) aslında Firdevsi’nin gençliğinde aynı adı taşıyan bir düzyazı metinden yaptığı derlemeye dayanır. Daha çok Pehlevi (Orta Farsça) döneminde yazılan Hudayname'nin çevirisi olan bu metin, efsane dönemlerinden II. Hüşrev’in (hd 590-628) hükümdarlığına değin İran hükümdarlarının tarihini ele alır. Ayrıca Sasanilerin 7. yüzyılda Araplar’a yenilmesini konu eden ek bilgileri de içerir.

İslam öncesi efsanevi İran döneminin tarihini şiire dönüştüren ilk şair Dakikiydi. Samaniler döneminde saray şairi olan ve katledilerek öldürülen Dakiki, ancak 1.000 beyit yazabilmişti. Zerdüşt’ün ortaya çıkışını anlatan bu dizeleri Firdevsi gerekli açıklamalar yaparak anonimleştirdi. 1010’da tamamlanan Şehname'yi Firdevsi anayurdu Horasan’da hükümdarlığını ilan eden Gazneli Mahmud’a sundu. Şair ile hükümdar arasındaki ilişki konusunda söylentiler çeşitlidir. Nizamî-i Aruzî’ye göre, Firdevsi Gazne’ye gider ve Vezir Ahmed ibn Haşan Meymendi’nin yardımıyla Mahmud’un kendisini kabul etmesini sağlar. Ama Mahmud vezirin düşmanlarının etkisi altında kalarak Firdevsi’ye az bir ödül verir.

Bu olaydan duyduğu düş kırıklığıyla Herat’a giden Firdevsi orada altı ay kaldı. Daha sonra doğum yeri olan Tus üzerinden Mazanderan’a geçti ve Sıpahbâd Şehriyar’ın sarayına sığındı. Şehname'nin önsözünde yer alan ve Sultan Mahmud üstüne yazdığı 100 dizelik yergiyi Şehriyar’a okudu. Şiirini Mahmud yerine, İran’ın ilk krallarının soyundan geldiği için Şehriyar’a adamak istedi. Ama Şehriyar, Firdevsi’yi şiiri Mahmud’a adamaya razı etti, yergiyi de yüksek bir fiyatla satın alarak Şehname'den çıkarılmasını sağladı. Nizamî, Firdevsi’nin yerginin metnini yok ettiğini, elde yalnızca altı dize kaldığını yazmıştır. Ama, özgün metin günümüze tam olarak ulaştığı için, bu açıklama gerçeğe uymamaktadır.

Firdevsi’nin yaşlılık döneminde uzun süre İran’ın batısında ya da Bağdat’ta Büveyhile- rin koruması altında yaşadığı sanılmaktaydı. Bunun nedeni, Yusuf ile Zeliha adlı mesneviyi Firdevsi’nin yazdığı görüşünün yaygın oluşuydu. Ama daha sonra bu mesnevinin Firdevsi’nin ölümünden 100 yıl sonra yazıldığı ortaya çıkmıştır. Gene Nizamî-i Aruzî’nin yazdıklarına göre Sultan Mahmud, Hindistan’a yaptığı seferlerden birinden dönerken, veziri Ahmed ibn Haşan Meymendi ona Şehname'den uygun bir yer okuyarak Firdevsi’ye haksızlık ettiğini söyler. Bu haksızlığı düzeltmeye karar veren sultan, Gazne’ye döndüğünde 60 bin dinar değerindeki çivitin, saraya ait develerle Tus’a götürülmesini ve Firdevsi’ye verilmesini emreder. Ama çivit taşıyan develer kentin bir kapısından girerken, Firdevsi’nin tabutu da öbür kapıdan çıkmaktadır. Tutucu bir din adamı Müslüman mezarlığına gömülmesine karşı çıktığı için, cenazesi kent surunun dışındaki bir bahçeye gömülür. Firdevsi’nin tek kızı sultanın armağanını kabul etmez, çivitlerin geliri Tus’taki bir hanın onanmına harcanır. Nizamî, Firdevsi’nin ölüm tarihinden söz etmez. Daha sonraki uzmanların verdiği bilgilere göre, en erken 1020, en geç 1026’da ölen Firdevsi’nin 80 yıldan fazla yaşadığı kesindir.

Şehname

Firdevsi’nin son biçimini verdiği, İran’ın ulusal destanı olan yapıt. Firdevsi 35 yılda tamamladığı (1010) ve 60 bin beyitten oluşan Şehname'yi (1829, 4 cilt; Şehname, 1945-55, 4 cilt) Horasan’da hükümdarlığını ilan eden Gazneli Mahmud’a sunmuştur.
Şehname, mitolojik dönemlerden II. Hüsrev dönemine (590-628) değin İran hükümdarlarının tarihini anlatan Hudayname'ye dayanır. Firdevsi, Pehlevi diliyle (Orta Farsça) yazılmış bu yapıtı çevirmiş, manzum hale getirmiş ve Sasanilerle ilgili bilgiler ekleyerek genişletmiştir.

Yaklaşık bin yıldır Farsçanın en çok ilgi gören yapıtlarından biri olan Şehname, Arapça sözcük ve terkiplerin, edebi sanatların pek az yer aldığı, masal ve tarih arası bir üslupla yazılmıştır. Baştan sona aynı canlılık içinde akıp gider; ama Firdevsi, özellikle de kahramanlarını aynı niteliklerle betimlerken tekdüzeliğe düşer. Gelip geçici bir dünyada insanın her zaman iyiye, güzele, doğruya yönelmesi gerektiği gibi ahlaksal öğütler de veren Firdevsi, dünyanın düzenini bozanların dar görüşlü insanlar olduğunu belirtir ve toplum yaşamına ilişkin bazı görüşlerini de aktarır. Doğu’da ve Batı’da çeşitli kütüphanelerde sayısız yazmaları bulunan ve birçok basımı yapılan yapıt Latince, İngilizce, Almanca, İtalyanca ve Fransızcaya da çevrilmiştir.

FİRDEVSİ (Ebülkasım Mansur bin Haşan)

iranlı şair
(Baj, Tus, 934 ? - ay y 1020).

Döneminde, eski İran tarih ve destanlarına karşı artmaya başlayan ilgiden büyük ölçüde etkilendi. Ebülmüeyyet el-Belhi, Ebu Alı Muhammet bin Ahmet el -Belhi ve Tus valisi Ebu Mansur Muhammet bin Abdürrezzak'ın düzyazı; Dakiki'nin manzum Şehnamelerinden sonra, o da ünlü yapıtı Şehname'yi yazmaya başladı (975). Daha çok Ebu Mansur Muhammet bin Abdürrezzak'ın yapıtından yararlandı. Bir çiftlik sahibinin oğlu olmasına karşılık geçim durumu iyi değildi. Yapıtını tamamlayınca o dönemde bilgin ve sanatçılara eliaçık davranan Gazneli Mahmut'a sundu (1010). Gazneli Mahmut, kendisine çok yetersiz bir maaş bağlayınca bu davranışından dolayı onu hicvetti. Gazne'den geldiği Herat'ta altı ay kaldıktan sonra Tus'a döndü. Bir süre Taberistan'da emir Şehriyâr'ın yanında kaldıktan sonra yeniden döndüğü Tus'ta öldü. Halk tarafından dinsiz bilindiğinden evinin bahçesine gömüldü. Doğumunun 1000. yıldönümü büyük törenlerle kutlandı ve mezarı üzerine bir anıt dikildi.

Fırdevsi'nın İsfahan ve Bağdat'a gittiği, Yusuf ve Züleyha adlı bir mesnevi yazdığı yolundaki bilgiler gerçekle bağdaşmaz.
Şehnamedeki iranlılık bilinci ve kullandığı dil ile, yüzyıllar boyu yabancı egemenliğinde kalan İran'da ulusal duyguları dirilten ve günümüze kadar yaşatan Fir- devsi, dünya hakkında karamsar bir görüş taşımakla birlikte, kaderi yenmeye çalışmayı, iyilik etmeyi, zayıflara iyi davranmayı, yenilikleri kötü karşılamamayı ve her türlü dinsel inanca karşı hoşgörülü olmayı salık verir.

Şehname ya da Şahname

Firdevsi'nin yazdığı manzum İran ulusal destanı (tamamlanarak son biçimini alması 1018'den sonra), insanın (Keyumers) yaratılışından arap egemenliğinin başlamasına (X. yy.) kadar İran'ın destansı ve gerçek tarihiyle ilgili bilgileri kapsar. Başlıca kaynakları arasında sözlü gelenekle birlikte sasani hükümdarı Hüsrev fin (Nuşirevan) döneminden (531-579) kalma bir tür resmi İran tarihi olan Hûdayname (Yezdigerd II döneminde [631-637] Dehkâni-i Danişver ve daha başka bilginlerce yeniden yazılarak tamamlandı), düzyazıyla (Ebül Müeyyed el-Belhi'nin Gerşasbname'si, Tus hükümdarı Ebu Mansur Muhammed bin Abdürrezzak’ın 4 yazara hazırlattığı [957] yapıt) ve manzum (Mesudiyi Mervezi ve Dakiki'nin yapıtları) metinler yer alır.

Destansı niteliği gerçek tarih olaylarını gölgede bırakan yapıt İran'ın birbirini izleyen 4 hükümdar soyunu (Pişda- diler, Keyaniler, Eşkâniler, Sasaniler) konu edinir. Kalabalık kahramanlar kadrosunu Cemşit, Dahhak, onunla mücadele eden demirci Gâve, Feridun, 7 güç işi başaran Zaloğlu Rüstem, turan hükümdarı Efrasi- yap, Keykâvus, Keyhüsrev, isfendiyar, Zerdüşt, Dara, İskender vd. oluşturur. Hükümdarların savaşları, kahramanlıkları anlatılırken savaş sahneleri ve doğa çok canlı olarak tasvir edilir. Kahramanların serüvenleri arasında aşk öyküleri de (Bijen ile Menije'nin aşkı) yer alır. Mesnevi biçiminde yazılmış olan yapıtın vezni (mütedarik bahri: feûlün feûlün feûl) genellikle destan niteliğindeki mesnevilerin değişmez vezni oldu ve bu vezin "şehname vezni" adını aldı. Farklı yazmaları 48 000-52 000 beyit tutan Şehname, Bundâri tarafından XII. yy.'da düzyazıyla arapçaya çevrildi (bas. 1932).

Türkçe çevirilerinin en eskisi 1450 tarihli düzyazı çeviridir. DiyarbakIrlI Şerif (öl. 1514) manzum çevirisini Mısır' da Kansu Gavri'ye sundu. Düzyazıyla son türkçe çeviri Necati Lugal tarafından yapıldı (1945-1955). Birçok divan şairi yapıttan esinlendi (örn. Ahmedi, Iskendername, 1390); canlandırılan kahramanlar divan şairlerinin yapıtlarında (örn. Nefi'nin kasideleri) sık sık konu edinildi. Yapıtın bölümlerinden antolojiler düzenlendi (Müntehabat-ı Şehname-i Firdevsi-i Tusi, Haşan Hayri Paşazade Yusuf Ziya, 1889), metnin iyi anlaşılması için sözlükler hazırlandı (Lügat-ı Şahname. Abdülkadir el-Bağdadi [öl. 1682]; Glossarzu Firdosis Schahnama, 1935). Yapıtın minyatürlerle süslü çok değerli yazmaları bulunmaktadır; Topkapı sarayı’ndaki bu tür 16 yazmadan seçilen minyatürler "İran tacının 2 500. yıldönümü" dolayısıyla yayımlanan albümde (1971) yer alır.