ispanya İç savaşı

1936-1939 arasında İspanyol cumhuriyetçi Frente Popular hükümetini Franco yönetimindeki askeri ve milliyetçi bir ayaklanmayla karşı karşıya getiren savaş.

12 nisan 1931 belediye seçimlerinden doğan ikinci cumhuriyet, hizipleşmeler sonunda gücünü yitirmişti. Yandaşlarının bazıları devrimci (Confede- raciön Nacional del Trabalo'ya [CNT] bağlı anarko-sendikalistler, çeşitli eğilimlerdeki komünistler), bazıları da reformcuydu (UGT'ye bağlı sendikalistler, sosyalistler) ve bunlar, haziran-ağustos 1935 arasında Frente Popular içinde birleştikleri cumhuriyetçi burjuvaziyle anlaşamıyorlardı. Bu koalisyon 16 şubat 1936 yasama seçimlerini kazandıysa da, hasımları (Kilise, ordu, Falange) bir araya geldi. 13 temmuz 1936'da muhalefet lideri kralcı Josö Calvo Sotelo öldürüldü.

Bunun üzerine yerli birliklerle lejyon'un (38 000 kişi) uzun zamandan beri hazırladığı ayaklanma, 17 temmuz günü Melilla’da başladı. 18 temmuzdan başlayarak İspanyol Fası’nı egemenliği altına alan "Movimiento", hemen o gün Yarımada'ya yayıldı. Önderleri general Sanjurjo’nun 20 temmuzda bir kaza sonucu ölmesi ve donanmanın ayaklanmayı kabul etmemesi, milliyetçilerin bu tarihte geniş bir bölgeyi denetimleri altına almalarını engellemedi. Bir gün önce Kanarya adalarından dönen general Franco, bu bölgede hemen otorite kurdu.
ispanyada ayaklanmanın katolik ve milliyetçi örgütlerin (kralcılar, requeteler, Falange) birçoğunca desteklenmesi, Burgos, Zaragoza, Valladolid vb. garnizonlarının ayaklanmaya katılmasına yardımcı oldu. Hükümet tarafındaysa Madrid, hava kuvvetlerinin, polis güçlerinin (17 bin kişi), muhafız birliğinin (33 000 kişi) ve sınırları koruyan gümrük kolcularının çoğunluğuyla, kendilerine geniş bir özerklik vaat edilen katolik Basklar'ın bir bölümüne güveniyordu. Miaja, Pozas, sonra da Rojo gibi generallerin komutasındaki cumhuriyetçi ordu, özellikle Frenle Popular'ın işçi milislerinden (450 000 kişi) oluşuyordu. Savaş başlar başlamaz her iki taraf da dışardan gizli yardımlar aldı, ingilizler, Fransızlar ve Sovyetler, cumhuriyetçileri, italyanlar ve Almanlar da Franco’yu desteklediler. (İlk hava köprülerinden birini kuran alman Junker-52'ler, faslı birlikleri ispanya'ya taşıdı.) Her iki tarafın da yaklaşık 800 000 kişiyi silah altına aldığı bu 32 aylık savaş, askeri bakımdan dört ardışık evreye ayrılabilir.

Sürekli bir cephenin kurulması

Ayaklanma Leön, Burgos ve navarralı requeteler sayesinde Pamplona'yı hemen egemenliği altına alabildiyse de hükümet, gerçek bir işçi seferberliğiyle Barcelona'da ayaklanmayı bastırdı ve Madrid, Santander, Valencia vb. üzerindeki gücünü gösterdi. Sevilla, Oueipo de Llano’nun cüreti sayesinde, francocular tarafından işgal edildi. 21 temmuzda Franco, Galicia, Leön ve Navarra'yı ele geçirdiyse de, Extremadura'da Câceres’i işgal eden birlik, Andalucıa'daki birlikle birleşemedi ve ülkenin baskınla fethi girişimi başarısızlığa uğradı. Bunun üzerine Franco, gerçek savaş harekâtına girişmeye karar vermek zorunda kaldı. Yaz boyunca Kuzeydeki francocu birlikler, Mola komutasında, Irün (5 eylül) ve San Sebastian’ı (13 eylül) işgal ettiler, Oviedo’yu ablukadan kurtardılar (17 ekim) ve doğuda Huesca - Teruel hattına ulaştılar ama, Guadarrama dağ zinciri üzerinde durduruldular. Güneydeki francocu birliklerse, Yagüe komutasında, Cördoba ve Badajoz’u ele geçirdiler (14 ağustos), 3 eylülde Oropesa'da kuzey birlikleriyle birleşme harekâtını gerçekleştirerek, 27 eylülde Alcâzar de Toledo’daki harp okulu öğrencilerini kurtardılar.

Kuzey cephesinin tasfiyesi

Bunun üzerine Franco, genel karargâhını Salamanca’da, ileri komut karakolunu da Burgos’ta kurdu. Mâlaga’nın milliyetçiler tarafından alınmasıyla (10 şubat) başlayan 1937 yılı, milliyetçilerin Miaja tarafından son derece güçlü bir biçimde savunulan Madrid'e karşı üst üste giriştikleri saldırıların tam bir başarısızlığıyla sonuçlandı. Üstelik hükümet kuvvetlerinin güçlü karşı saldırılarıyla da karşılaştılar ve hükümet kuvvetleri 5 temmuzda Brunete ve 15 aralıkta Teruel'i bir süre için geri aldı. Savaş ilkbaharda Vizcaya (francocuların 19 haziranda ele geçirdikleri ünlü Bilbao müstahkem surlarına karşı) ve Santander bölgesinde yoğunlaştı. Santander kenti, İtalyan gönüllülerin yardımı sayesinde, 26 ağustosta düştü. Oysa aynı gönüllüler, Guadalajara kentini alma girişimlerinde büyük bir başarısızlığa uğramışlardı (20-23 mart 19J7). Asturias’ta Gijön'un düşmesiyle de, Kuzeydeki cumhuriyetçi direniş 19 ekimde sona erdi.

1937’de, uluslararası bir deniz denetimi kurarak (19 nisan) ispanya'ya asker ve cephane gönderilmesini engellemek isteyen fransız-ingiliz girişimlerine rağmen, yabancı yardım yoğunlaştı. Bir hükümet uçağının Deutschland gemisine saldırısına misilleme olarak alman savaş gemilerinin 31 mayıs 1937'de gerçekleştirdikleri Almerıa bombardımanından sonra Almanya ve İtalya bu denetimden çekilince, kurulan denetim etkisiz kaldı. Bunun üzerine, öbürlerinden kat kat büyük olan İtalyan yardımı, 5 kara gömlekliler tümenine (30 000-40 000 kişi) yükseldi.

Amiral Canaris yönetimindeki Abvvehr' in müdahalesi, yeni silahların (tanklar) denenmesi ve Kondor lejyonuna bağlı bombardıman uçaklarının gönderilmesi biçimine büründü. Bu bombardıman uçakları, 26 nisan 1937'de Guernica’yı yakıp yıktılar. Bu olay, uluslararası çapta büyük yankılara yol açtı. Hükümet yandaşları Uluslararası tugaylara takviye edildi ve Sovyetler'den subay ve gereç (uçak, cephane, vb.) yardımı aldı. Bu yardım tutarının da, o sırada maliye bakanı olan Negrfn’in 25 ekim 1936'dan başlayarak SSCB'ye gönderttiği ispanya bankası altın rezervlerinin bir bölümüyle (510 ton) ödendiği söylendi.

Denize doğru yürüyüş

Geri bölgeleri güvenlik altında olan Franco, 9 mart 1938 günü Aragön'da 85 km'lik bir cephe boyunca genel bir saldırıya geçti. Huesca'yı geri aldı, Lörida’yı ele geçirdi (3 nisan) ve Vinaroz'da Akdeniz’e ulaşarak (15 nisan) cumhuriyetçi toprağı iki parçaya böldü. Haziranda Sagunto’ya doğru ilerleyen francocu kuvvetler, Teruel’i geri almak için Gandesa yönünde, Mora'da Ebro'yu geçen hükümet kuvvetlerinin bir şaşırtma hareketiyle durduruldu. Cephede yıl sonuna kadar başka bir değişiklik olmadı.

Son saldırı

1938 noelinde Lörida ve Balaguer arasından Katalonya üzerine kesin saldırı başladı. Artesa ve Manresa'nın alınması (ocak 1939), cumhuriyetçileri tehlikeli bir duruma soktu: Barcelona 26 ocakta düştü. Cumhuriyetçi ordudan geri kalanların 5-9 şubat arasında Fransa'da, donanmanın da 27 şubatta Bizerte'de enterne edilmeleriyle askeri harekât sona erdi. Madrid'de beşinci kol öğeleri, 28 martta başkenti Franco’ya teslim ettiler. 30 martta francocu birlikler Valencia'ya girdiler ve tüm ispanya'yı işgal ettiler.

32 ay boyunca faşistlerle antifaşistleri karşı karşıya getiren şiddetli bir ideolojik çatışmanın ürünü olan ispanya iç savaşı bir bakıma ikinci Dünya savaşı’nın genel provası niteliğindeydi. Gerçekten de İkinci Dünya savaşı’nda kullanılacak bütün savaş gereç (tanklar, uçaklar) ve teknikleri (pike bombardımanlar, vb.) bir milyondan fazla insanın öldüğü bu iç savaşta denendi.