Tonyukuk,

Tonyukuk bilge olarak da bilinir (d. y. 650, Çin - ö. 721, Orga [bugün Ulan Bator], Moğolistan), Göktürk devlet yöneticisi. Doğu Göktürklerin bağımsızlıklarını yeniden kazanmasında ve güçlenmesinde önemli rol oynamıştır.

Yaşamına ilişkin bilgiler adına dikilmiş olan yazıta (Orhun Yazıtları’ndan biri olan Tonyukuk Yazıtı) ve bazı Çin kaynaklarına dayanır. Doğu Göktürkleri egemenliğine almış olan Çinlilerin hizmetindeki soylu bir aileden geliyordu. Genç yaşta, Kutluğ Kağan olarak da bilinen İlteriş Kağan yönetiminde Çin’e karşı verilen bağımsızlık savaşma katıldı. Kutluğ Kağan’dan dolayı “Kutluğ Devleti” olarak da anılan Doğu Göktürk Devleti’nin yeniden örgütlenmesinde şad (“yönetici”) olarak önemli sorumluluklar üstlendi.

Moğolistan ile Türkistan’da yaşayan göçebe Türk ve Moğol boylarının barışçı yollardan yeniden Doğu Göktürk egemenliğine girmesine ön ayak oldu (685-690). 692’de ölen İlteriş Kağan’m yerine geçen Kapağan Kağan döneminde de (692-716) yönetim ve ordudan sorumlu olarak kağanın başarılarında büyük pay sahibiydi. Çin’in Doğu Göktürklere tohumluk darı ve tarım aletleri vermesini öngören antlaşmanın yapılmasını sağladı. Daha sonra Çin’e karşı yapılan seferlerin bazısına komutanlık etti. Kapağan Kağan’ın yerine geçen Bilge Kağan’a (hd 716-734) aygucı (başdanışman) oldu.

“Uluğ Bilge” sanı alarak yönetimdeki etkisini korudu; askeri yetkilerini ise Bilge Kağan’m kardeşi Kültigin’e devretti. Yaşlılığında büyük bir saygı gördü, öğütleriyle Bilge Kağan’ı ve Kültigin’i yönlendirdi. Doğu Göktürk Devleti’ nin parlak bir döneminde öldü ve Urga yakınında, sağlığında dikilmiş olan anıtının yanma gömüldü.

Runik yazıyla yazılmış olan Tonyukuk Yazıtı’nda kendi ağzından yalın bir dille yaşam öyküsü anlatılır. Uzun yaşamının dönüm noktalarını oluşturan olaylar ve başarılan vurgulanır. Yazıt, Bilge Kağan’ın başa geçmesi ve devlet işlerinin Tonyukuk’un öğütleri doğrultusunda sürdürülmesi çağnsı ile sona erer. Tonyukuk Yazıtı dünyanın en ünlü taş yazıtlarından biri olarak değerlendirilmekte, birinci derecede tarihsel bir belge olmanın yanı sıra eski Türk edebiyatının da özgün bir yapıtı sayılmaktadır.