MADRİD

ispanya'nın başkenti ve Madrid /7/’nin merkezi, Castilla la Mancha'da, Manzanares ırmağı kıyısında, Sierra de Guadarrama'nın eteklerinde; 3 200 000 nüf. (1990).

COĞRAFYA

Kentin gelişmesi önce oldukça yavaş oldu. Madrid’in nüfusu 1723’te 130 000, 1843’te 217 000, 1897’ de 512 000’di ve iç savaş öncesinde bir milyonu buldu. Franco döneminde uygulanan merkeziyetçi siyaset (hizmetlerin yoğunlaştırılması), kapitalizmin gelişmesi (bankalar sigortalar, büyük yabancı firmalar) ve hem kent merkezini (iş merkezi görünümü kazandırdı) hem de çevresini (göçmenler için geçici konutların yoğunlaşması: chabolalari) yeniden biçimlendiren sanayi kuruluşlarının kurulması sayesinde gelişme hızlandı. 1950’de Madrid’in nüfusu 1,5 milyona yaklaştı; 1960'ta 2 milyonu, 1970'ten önce 3 milyonu aştı. 1970' ten sonra kentin gelişmesi yavaşladı ve başkent Madrid, aynı zamanda büyük bir hizmetler kesimi kenti (bankacılık, yönetim, üniversite, turizm, siyasal kuruluşlar bakımından ispanya’da birinci) oldu; öte yandan Madrid, uzun süredir nüfusunun artışına (Castilla kırsal kesiminden büyük göç almasının sonucudur) oranla daha yavaş bir hızla sanayileşti. Madrid, 1963’ ten bu yana, 22 komünden oluşan ve 1 727 km2'lik bir alan kaplayan bir anakenttir. Çevresi (Escorial, Aranjuez, Alcalâ de Henares) tarihsel değerini korumaktadır; bunlara, çok etkin olan Alcorcön ile Getafe ve elli kilometre kadar uzaktaki yazlık konutlar ve Guadarrama kış sporları merkezleri de eklenir.

Demiryolu gereçleri ve traktör yapımı, dönüştürme metalürjisi, elektrikli gereçler yapımı, besin sanayisi, tekstil, kimya, Carabanchel, Vallecas, Barajas (havalimanı) banliyölerine dağılır; oysa yönetim merkezi (Alcalâ, Castellana), D.'dan Retiro parkı’yla sınırlanan ve yüzyıllardır merkezden kaçma eğilimleri gösteren bir ülkenin ortasında yer alan başkentin ağırlığını artırır.

—Madrid ili, 7 995 km2; 5 028 120 nüf. (1990). Nüfusunun büyük bölümü başkentte toplanır; çevre kırsal kesimin nüfusuysa azdır. K.'de, il, Sierra de Guadarrama'nın güney yamacında uzanır. Henares'in G.'inde, kireçtaşlı platolar, koyun yetiştiriciliğiyle birlikte yürütülen kuru tahıl tarımı alanıdır. Henares, Tajuha ve Tajo’nun suladığı vadiler yoğun tarımın yapılabildiği tek alandır; köylerin çoğu bu vadilerde toplanır.

TARİH

Tarihöncesi’ne ait çok eski bir yerleşim yeri olan Madrid, ancak XI. yy.’ın sonlarına doğru, kral Castillalı Alfonso VI’ nın, Güney Iber ovasının girişine hâkim arap kalesi Macrit'i işgal etmesi üzerine önem kazanmaya başladı. Fuero’larını (krallar tarafından kentlere tanınan bazı ayrıcalıklar) elde eden kent, Corteslerde temsil edilmek yetkisine sahip 18 kentten biri oldu. Merkezi durumu ve iyi kurulmuş bir krallık sarayının bulunması, iç savaşlar sona erip devlet hizmetlerinin gelişmesi için resmi idarenin yerleşik olmasını zorunlu kıldığında Kari V’e elverişli bir oturma yeri sağladı. Felipe ll’nin 1561’de başkent yaptığı Madrid, XVII. yy. başlarında birkaç yıl dışında, bir daha bu niteliğini hiç kaybetmedi, ilk önemli gelişmesi, Habsburg hanedanından son üç kralın girişimiyle gerçekleşti (1598-1700). Ülkeyi saran genel bunalıma rağmen, etkin bir siyasal, iktisadi ve kültürel yaşam, Altın yüzyıl’ın edebi ve sanatsal gelişimi ve önemli anıtların gerçekleştirilmesi biçiminde kendini gösterdi.

Bourbonlar’ın gelişi, başkentin merkezi özelliğini daha da belirginleştirdi. Bir yangında (24 aralık 1734) harap olan eski Alcâzar'ın yerine İtalyan anlayışına uygun biçimde yeni bir krallık sarayı yapıldı. imar ve sağlık durumu iyileştirildi ve kent yeni yapılarla süslendi. Madrid çevresinde bir sıra kral ikametgâhı inşa edildi ya da var Olanlar genişletildi; saray erkânı, yılın bir bölümünde buralarda oturuyordu (San ildefonso, El Escorial, Aranjuez).

Fransızlarla karşı mayıs 1808 ayaklanması,Madrid’de patlak verdi. Napolöon kenti kuşattı ve 4 aralık 1808’de Madrid'e girdi, ispanya kralı olan Napolâon'un kardeşi Joseph ülkede kalmayı başarabildiği sürece Madrid başkent olmaya devam etti.

XIX. yy.'da, dama tahtası biçiminde inşa edilen yeni mahallelerin geliştiği ve özellikle su gereksiniminin karşılanmasıyla ilgili olmak üzere bazı önemli işlerin gerçekleştirildiği görüldü. Nüfusu çok karmaşık nitelikli olan ve durmadan artan kente tipik bir özellik (castizo) verilmesi amacıyla kültürel alanda bazı çabalar harcandığına tanık olundu.

1936-1939 iç savaşı nın başlangıcından itibaren, general Miaja'nın komutasındaki yaklaşık 100 000 kişilik bir cumhuriyetçi ordu tarafından savunulan kent, üniversite sitesinde, Casa del Campo'da, Vallecas’ta, Getafe havaalanı’nda, hastanede şiddetli çarpışmalara sahne oldu. Madrid ancak francocuların ülke çapındaki zaferinden sonra ve milliyetçi beşinci kolun eylemi sonucunda 28 mart 1939’da teslim oldu.

GÜZEL SANATLAR

Madrid'in ispanya'nın siyasal başkenti olmadan önceki dönemden kalma yapıları, S. Pedro el Real kilisesi (XII. yy., XIV. yy.'dan kalma mücear kule), S. Jerönimo el Real kilisesi (XVI. yy. başı), Capilla del Obispo (1520) ve Casa de los Lujanes'tir (XVI. yy.). Avusturya sülalesi döneminden kalan yapılar: XVII. yy. flaman duvar halılarının bulundu ğu Descalzas Reales kilisesi ve manastırı, modern Madrid'de gerçekleştirilen ilk büyük şehircilik yapıtı olan Plaza Mayor (J. Gömez de Mora, 1617) ile aynı mimarın yapıtı Casa municipal (Belediye sarayı) ve Cârcel de Corte'dir (bugün devlet bakanlığı) [1629-1634].

Bu dönemden kalan yapılar arasında Encarnaciön manastırı (1611), S. Plâcido benedikten manastırı (1611) [kilisesi resim ve heykel açısından çok zengindir], S. isidro (bugün Mad rid katedrali) ve yalnızca Josö de Churriguera'nın gerçekleştirdiği ön cephesi ayakta kalan S. Cayetano kilisesi de (1700) sayılabilir XVIII. yy.'ın ilk yarısından kalma yapılar arasında R de Ribera'nın elinden çıkma Virgen del Puerto ermitajı (1718 - 1735), Toledo köprüsü, Miraflores ve Perales sarayları, Conde-Duque kışlası (1720), Montserrat'daki tamamlanmamış Nuestra Sehora kilisesi, Hospicio S. Fernando'nun cephesi (bugün Belediye müzesi) [1722-1729] gibi barok yapıları saymak gerekir.

Oriente sarayı ya da Krallık sarayı, klasik tarzdaki Salesas Reales kilisesi ve S. Josö, S. Miguel (1734-1745) gibi rokoko kiliseler de aynı dönemdendir. S. Francisco el Grande kilisesi'nde (F. Sabatini'nin yapıtı, 1776-1784), özellikle de S. Antonio de la Florida capellası’nda (1797) Goya’nın yapıtları sergilenir. S. Marcos kilisesi, V. Rodrlguez'in gerçekleştirdiği Alba ve Liria sarayı, Caballero de Gracia capellası (1786-1795), J. de Villanueva'nın inşa ettiği gözlemevi ve görkemli Prado müzesi (1785-1787) yeniklasik yapıtlardır. XVIII. yy.'da şehircilik alanında gerçekleştirilen çalışmalar arasında Retiro parkı (XVII. yy.) yakınındaki Prado gezisi ve Sabatini’nin yapıtı Puerta de Alcalâ (1764-1788) sayılabilir.