TUNGSTEN

(fr. tungstöne, İsveççe "ağır taş" anlamına gelen tungstenden). Anorg. kim.

1. Molibdene benzer ağır metal. (Simgesi W olan kimyasal element.) [Eşanl. VOLFRAM ]
2.Tungsten trioksit, formülü W03 olan oksit.

Özellikleri.
Tungsten 1781'de Scheele tarafından bulundu, ertesi yıl Bergman tarafından tek başına elde edildi. Yoğunluğu çok yüksek olan tungsten (19,3), kalay beyazlığında ateşe dayanıklı bir metaldir. Tepkinliği, molibdeninkiyle hemen hemen aynıdır; klorun etkisiyle oluşan klorürü tungsten heksaklorürdür (WCIg). Asitlere karşı iyi bir direnç gösterir.

Elde edilişi.
Gerek tungsten metali, gerekse bileşikleri scheelit (CaW04) ile yottramit'ten [(Fe, Mn)WOJ elde edilir. Üretilen tungstenin yaklaşık % 90'ı demir alaşımlarının, özellikle de takım çeliklerinin hazırlanmasında kullanılır. Bu durumda FeM/04, alüminyum tozu ve ferrosilisyumla alüminctermi yoluyla indirgendiğinde ferrotungsteni verir. Bir başka üretim yöntemi, cevherin elektrik arklı bir fırında kok kömürü ya da antrasitle indirgenmesine dayanır.
Tungsteni arı olarak elde etmek için cevher önce elektromanyetik yolla ayrılıp zen- ginleştirildikten sonra bileşiminde bulunan kükürt, arsenik, fosfor ve silis gibi katışkı maddelerinden arındırılmak üzere sodyum karbonatla işlenir. Daha sonra tungstat, tungsten okât elde etmek amacıyla hidroklorik asitle bozundurulur; tungsten oksit 1 200 °C'ta hidrojenle ya da 1 400 °C'ta odun kömürüyle indirgenir.
Böylece elde edilen tungsten tozu, ya doğrudan ya da sıkıştırılıp sinterlenerek kullanılır. Dövme ya da tel halinde çekme yoluyla akkor lamba tellerinin yapımında yararlanılır.

Kullanım alanları
Arı tungsten elektrik direncinin çok yüksek oluşu, buhar gerilimlinin çok yüksek sıcaklıkta bile düşük olması, ateşe dayanıklı özellikler taşıması nedeniyle akkor lamba filamanlarının, indirgen ya da yansız atmosfer altında çalışan elektrik fırınlarında ısıtıcı rezistansların, X-ışınları yayıcısı tüplerde antikatotların, elektrik kontak parçaları vb.'nin yapımında kullanılır. Kimi elektrik kontaktörle- rinde sinterlenmiş tungsten-bakır ya da tungsten-gümüş alaşımlarından yararlanılır. Radyasyon önleyici ekranlar ile dengeleme kütleleri sinterlenmiş tungsten-demir-nikel ve tungsten-nikel-bakır alaşımlarından hazırlanır.

Tungsten alaşım halinde, özellikle tungsten karbürün çok sert olmasından dolayı, hızlı kesme takımı çelikleri ile alaşımlarının hazırlanmasında kullanılır. Bileşiminde % 0,4-1 karbon, % 0,5-3 krom bulunan çeliklere % 2-10 oranında tungsten katıldığında soğukta kullanılan işleme takımlarının ya da sıcakta çalışan kalıpların hazırlanmasına yarayan çelikler elde edilir. Bu yolla hazırlanan hızlı kesme çelikleri, kesme özelliklerini kızıl derecede bile korurlar. Bu çeliklerin bileşiminde % 18 tungsten, % 4 krom, % 1 vanadyum, % 0,6 karbon bulunur. Hızlı kesme çeliğinden yapılmış takımların çoğunun iş gören bölümleri bu alaşımlardan hazırlanır ve çeşitli yöntemlerle ana parçaya tutturulur. Bileşiminde % 10-20 oranında tungsten bulunan ve ana bileşeni kobalt olan stellit' türü alaşımlar, zor koşullarda çalışan (sert metaller, kuyu açma) takımların ya da motorlarda egzos supaplarının kaplanmasında (stellitleme) kullanılır.

Tungsten karbür, çoğunlukla sinlerleme" yoluyla hazırlanır. Bileşimine titan karbür ile tantal karbür katılarak kobaltla topaklaştırılır. Sinterleme işleminden sonra çok yüksek sertlikte 800 °C'a dek dayanabilen bir ürün elde edilir. Bu karbür, her zaman, adi çelikten yapılmış bir takımın ana bölümüne lehimlenerek tutturulan bir plaket (uç) biçiminde kullanılır. Böylece ancak hızlı kesme çeliğinden yapılmış bir takımla işlenebilen sert malzemelerde bile çok yüksek kesme hızına ulaşabilen takımlar elde edilebilir. Yalnız bu takımlar son derece kırılgandır.

Tungsten karbür özellikle çok sert olduğu için tel çekme kalıplarının, kumlama makinesi memelerinin, pnömatik matkap ve tabanca uçlarının, takım tezgâhı sürtünme kılavuzlarının, kalıplar (matrisler) vb.'nin yapımında kullanılır. Tungsten ayrıca % 5-8 oranında kimi manyetik çeliklerin birleşimine girer.

Dünya üretimi
Dünya tungsten üretimi 70 0001 dolayındadır (1987'de 72 0001); üretici ülkeler arasında başta Çin (1987'de 26 640 t) ve eski sovyet cumhuriyetleri (1987'de toplam 20 160 t) yer alır; bu ülkeleri epeyce geriden ABD, Tayland, Bolivya, Kuzey ve Güney Kore ile Kanada (her birinin üretimi 2 500 - 4 5001 arasında değişir) izler.

Türkiye'deki başlıca tungsten yatakları Bursa-Uludağ ve Keban kuşağı yataklarıdır. Uludağ'ın doruklarındaki üç yerde tungsten yatağı vardır. Etibank, 0,44 W03 tenörlü 16,6 Mt rezerve sahip olan bu yatakları 1977-1989 arasında işletmiştir. Keban kuşağı tungsten yatakları ise Kebandere ve Soğanlıköy yörelerindedir Başlıca mineralleri kalkopirit, scheelit ve fluorittir. Yatak, % 0,2 W03 tenörlü 5 000 t görünür rezervlidir. Soğanlıköy yatağının ise görünür + muhtemel rezervi 255 000 tondur. Ancak bu rezervin 40 000 tonu ekonomik değer taşımaktadır. Bu yatakta bulunan cevher % 0,6 bakır, % 0,26 molibden içerir.