BOR

a. (fr. bore; borax'dan). Karbonla kimi benzerlikler gösteren basit cisim. (Simgesi B olan kimyasal element.)

—Bot. Bor, üstün yapılı bitkiler için çok gerekli bir elementtir; özellikle su, NH4 tuzları ve glusit metabolizması üzerinde etki yapar. Eksikliği, özellikle pancarda bazı nekrozlara neden olur; böylece oralara asalak bir mantarın yerleşmesi kolaylaşır.

—Kuyumc. Elması ve bazen öbür değerli taşlan kesmeye, traşlamaya ve perdahlamaya yarayan elmas ile bitkisel yağ karışımı.

—Patol. Bor zehirlenmesi, borik asitten ve boratlardan ileri gelen zehirlenmelerin yol açtığı olayların tümü (derisel ve sinirsel bozukluklar).

—ANSİKL. Bor, 1808 yılında Gay-Lussac, Thenard ve Davy tarafından aynı anda bulundu. Kahverengimsisiyah, biçimsiz bir toz görünümü vardır. Son derece serttir,. bilinen hiçbir çözücüde çözünmez. Elektrik iletkenliği, sıcaklıkla aşırı ölçüde artar.

Dönemsel sınıflandırmanın üçüncükolonunda metal olmayan tek element bordur. Kimyasal özellikleri bakımından karbon, silisyum ya da alüminyum gibi kimi metallere benzer. Ametaller arasında en elektropozitif olanıdır. Sıcakta hemen hemen öteki tüm elementlerle birleşir. Havada yeşil bir alevle yanarak borik anhid- ridi (B2Ö3) verir. Kükürt, azot, karbon ve halojenlerle bileşir. Metallerin çoğunluğuyla borürleri oluşturur. Özellikle iyi bir indirgendir; tüm ametal oksitler ile metal oksitlerin büyük bölümünü indirger Bor, doğada çoğunlukla borat biçiminde bulunur. Önemli cevherleri arasında boraks (Na2B407, 10H2O), kernit (Na2B407,4H20) ve kolematit (CajBgO,,. 5H20) sayılabilir. Cevher, 90°C dolayında sülfürik asitle tepkimeye girerse, borik asit elde edilir.

Bileşiklerinin kararlılığı ve kendisinin de yüksek bileşme eğiliminden dolayı, borun elde edilmesi çok zordur. Moissan, kızıl derece sıcaklıkta borik anhidridi magnezyumla indirgeyerek bor elde etmeyi başarmıştı. Ancak bor, 1 300°C'ta, bor bromürün (BBr3) tantal filamanı üzerinde hidrojenle indirgenmesinden de elde edilebilir. Ayrıca KBF4'ün elektrikle ayrıştırılması da yüksek arılıkta bor verir.

Bor bileşikleri

Bor kimyası, ortak değerlikli bileşiklerin kimyasıdır. Çok sayıda bor bileşiği, elektron eksikliği gösterir; çünkü bor atomunun çevresinde bilinen elektron sekizlisi oluşmaz. Giderek bu atom, elektron alıcı bir eğilim gösterir. Bileşikleri, Lewis'e göre asit niteliği taşır.

• Metal borürler. Metal borürler boşlukta, çok yüksek sıcaklıkta elementlerin doğrudan bileşmesi ya da bir karbon borür (B4C) ve karbon karışımının bir metal oksitle tepkimesinden elde edilir. Sert, kaynama noktaları yüksek, iyi bir iletkendirler. Özellikleri bakımından metallerin ara durum nitrür ve karbürlerine benzer
• Bor hidrürler. Hidroklorik asitle tepkimeye sokulan magnezyum borür, Stock'un elde ettiği gibi (1914), boranları içeren bir gaz karışımı açığa çıkarır. Bununla birlikte BH3 monomeri elde edilememiştir Elektron eksikliği gösteren bu bileşiklerin kimyasal ve yapısal özellikleri sürekli ilgi uyandırmıştır. (BORAN.)
• Bor halojenürleri. Bor, ortak değerlik!' trihalojenürleri oluşturur. Bir gaz olan bor flüorürü elde etmek için borik anhidrit (B2Ö3), fluorin ve derişik sülfürik asit karışımının ısıtılması yeterlidirT Karbon ve klor, bor anhidride aynı anda etki-ettirilerek sıvı bor klorür (BCI3) üretilir. Bor halojenürleri nemli ortamda çok çabuk hidrolize uğrar. Bunlar Lewis asitleridir. O, N, S ya da P elementlerini içeren verici grupların, BF3 ile eşkonum bileşikleri oluşturma eğilimi, bu bor bileşiğinin, organik kimyada katalizör olarak kullanılmasına neden olmuştur. Bu alanda AICI3 formüllü alüminyum klorüre benzer bir rol oynar. Fluorun, bor atomu üzerinde geri dönüşlü eşkonumu, bu molekülü kararlılaştırır; bu molekülde alkol, aldehit ve ketonlarla katılma bileşikleri verir.
• Bor nitrür. Bor nitrür, bor triklorürün amonyağa etkimesinden elde edilir. Amonyağın, azot ve hidrojen biçiminde ayrışmasını sağlamak için, işlem çok yüksek sıcaklıklarda (1 600°C’ın üstünde) yapılır. Karbon gibi bor nitrürün de iki kristal biçimi vardır. Kübik olan birincisi elmasa benzer. Bor nitrür 70 000 atmosfer basınç altında, 1 650°C'ın üzerindeki sıcaklıklara değin ısıtılırsa, elmasa yakın sertlikte Borazon elde edilir. İkincisinin grafite benzer altıgen bir yapısı vardır. Bu madde yüksek sıcaklıkta grafit kalıplarda sıkıştırılarak erimiş cam ve metallerle ıslanmayan bir gereç üretilir. Kimyasal eylemsizliğinden dolayı cam kalıplarında ve çeşitli potalarda 1 600°C'a kadar dayanıklı iç kaplama maddesi olarak kullanılır.
• Bor karbür. Borik anhidridin elektrik arkında karbonla indirgenmesiyle elde edilen bor karbür (B4C), aşırı ölçüde sert ve karmaşık yapılı bir maddedir.
• Bor oksitleri. Bor oksit (B2OJ, borik asidin suyu giderilerek elde edilir. Camsı, nem tutucu bir maddedir. AI2Ö3'ten daha asit olmasına karşın, onun gibi, metal ve ametal oksitleriyle bileşebilen anfoter bir oksittir. Nitekim Cuö + B2Ö3 -* CU(BÖ2)2 tepkimesi bakır metaborat; B2Ö3 + P205-»2BP04 tepkimesi de bor fosfatı verir. ( BORAT. BORİK.)

Borun kullanımı

Bor elementi temel olarak oksijen ve azota karşı gösterdiği büyük ilgiden dolayı metalürji sanayisinde gaz ve oksit giderici olarak kullanılır. Nükleer reaktörlerde ve yüksek sıcaklık tekniğinde de giderek daha çok yararlanılmaktadır; örneğin bor-alüminyum alaşımları ve bor plastik maddelerde nötron (özellikle yavaş nötronlar) soğurucusu, zirkonyum borür ve bor nitrür de yanma odası astarları olarak kullanılır. BF3 formülüyle gösterilen gaz halindeki bor flüorür genellikle nötron algılayıcısıdır. Zımpara sanayisinde özellikle bor karbür geniş bir kullanım alanı bulur. Bor trifluorür (yoğuşma tepkimeleri) ile alkali borohidrürler (seçimli indirgeme tepkimeleri) organik kimya sanayisinde tüketilen önemli katalizörlerdir.

Borun oksijenli bileşiklen cam, seramik, deterjan vb. sanayilerinde önemli bir yer tutar, ( BORAKS, BORİK.)

—ikt. Türkiye'de bor üretimi. Dünyadaki bilinen bor rezervlerinin yaklaşık % 75’i Türkiye’de bulunmaktadır. Tümü de K.-B. Anadolu'da faaliyet gösteren beş bor işletmesine sahip olan Etibank, Türkiye bor yataklarının % 96'sını işlemektedir. Bu işletmeler şunlardır: Kütahya’da, Hisarcık ve Espeley ocaklarından elde edilen kolemanit cevherini işleyen Emet kolemanit işletmesi; Eskişehir’de, Seyitgazi bölgesinde bulunan bor yataklarını işleyen Kırka boraks ve asit fabrikası işletmesi; Bursa'da, Kestelek kolemanit işletmesi; Balıkesir’de, Bandırma boraks ve asit fabrikaları işletmesi ile Bigadiç kolemanit işletmesi.

1968-69 yıllarında, MTA ve Etibank tarafından ortaya çıkartılan Seyitgazi bölçfesindeki yatakların, dünyanın en büyük sodyumlu bor tuzu yatağı olduğu saptandı ve bu yataklar, 1975'te işletilmeye başlandı. Türkiye, bu döneme değin, dış ülkelere daha çok bor mineralleri satarken, Etibank’ın kurduğu tesislerde rafine bor türevlerinin üretimi ve bunların dışsatımı giderek önem kazandı. Böylece, dünya rafine bor üretim kapasitesinde Etibank’ ın payı % 6,5’ten % 18 e yükseldi (1985). Üç yıl sonra Türkiye'nin bor minerali üretimi toplam 2 043 628 ton oldu (1988).