1967 Yılında Prof. Dr. Afif Erzen tarafından kurulan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne bağlı “Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi” 1971 yılından bu yana İskele Caddesi üzerinde yer alan 13 dönümlük arazi üzerinde, modern binalarda faaliyetlerini kesintisiz olarak sürdürmektedir. Araştırma merkezi bugün 33 yıllık bir birikimin ve deneyimin verdiği güçle Doğu Anadolu Bölgesinde yürütülen tarih ve arkeoloji çalışmalarının merkez üssü durumuna gelmiştir. Araştırma merkezi yapmış olduğu birçok arkeolojik kazının yanında bölge kültürü ve insanı ile ilgili gerek ulusal gerekse uluslar arası birçok toplantı ve konferansa ev sahipliği yapmıştır.
Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi bünyesinde yapılan çalışmaların tarihi aslında 1958’li yıllara kadar iner. Henüz kuruluş aşamasında olan merkezin Prof. Dr. Afif Erzen başkanlığında gerçekleştirmiş olduğu 1958-60 Ernis Kazıları, 1959-60 Van Kalesi Kazıları ve 1959-61 yılları arasında yapılan Toprakkale kazıları aynı zamanda Türk bilim adamlarınca bölgede yapılan ilk arkeolojik kazılardır. 1961 yılında Prof. Dr. Afif Erzen başkanlığında başlanan Çavuştepe Kazıları ile bölgedeki Tarih-Arkeoloji çalışmaları büyük bir ivme kazanmıştır. Bugün bölgenin birçok yerinde arkeolojik kazı ve yüzey araştırması gerçekleştiren tanınmış bilim adamlarının birçoğu ilk kazı deneyimlerini Çavuştepe Kazıları ile yaşamışlardır. Çavuştepe Kazıları ile aynı zamanda bu alandaki alt yapı eksiklikleri de gündeme gelmiştir. Artık, kalabalıklaşan kazı ekiplerinin barınma-çalışma problemlerinin yanı sıra kazılarda ortaya çıkarılan buluntuların koruma-onarım ve diğer belgeleme işlemlerinin yapılabileceği bir kuruma da ihtiyaç vardır . 1970’li yıllarda Van’da bir üniversite bile olmadığı halde böyle bir merkezin kurulmaya çalışılması ve kurulması, Prof. Dr. Afif Erzen’in ileri görüşlülüğünün en büyük göstergelerinden biridir. Gerek Türkiye üniversitelerinden, gerekse Yurt dışındaki üniversitelerden bölgeye arkeoloji, tarih ve sanat tarihi alanlarında araştırma ve kazı yapmaya gelen bilim adamlarının, bu çalışmalarının sağlıklı ve verimli yapılmasında Araştırma Merkezi önemli bir görev üstlenmiştir. Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi bu önemli tarihsel görevini bugün de büyük bir kararlılıkla sürdürmekte, arkeoloji, tarih ve sanat tarihi alanlarında çalışma yapacak birçok bilim adamına ev sahipliği yapmaktadır.
1958’li yıllarda Ernis kazıları, Toprakkale kazıları ve Van Kalesi kazıları ile başlayan süreçte Araştırma Merkezi bünyesindeki bilim adamları birçok yüzey araştırması ve kazı gerçekleştirmiş ve bölge ile ilgili sayısız makale ve kitap yayınlamışlardır. Prof. Dr. Afif Erzen Başkanlığında gerçekleştirilen Çavuştepe kazıları, Prof. Dr. Taner Tarhan tarafından gerçekleştirilen Van Kalesi ve Eski Van Şehiri Kazıları, Gevaş Tarihi Türk Mezarlığı Kurtarma Çalışmaları, Prof. Dr. Oktay Belli başkanlığında yürütülen Aşağı ve Yukarı Anzaf Kaleleri ve Yoncatepe Kalesi ve Nekropolü Kazıları ile Urartu Baraj ve Sulama Kanallarının Araştırılması, Urartu Maden Yataklarının Araştırılması, Urartu Yollarının Araştırılması ve Erken Demir Çağ Kale ve Nekropolleri, yüzey araştırmaları, Prof. Dr. Veli Sevin başkanlığında gerçekleştirilen Karagündüz Höyüğü Kazıları, Van-Altıntepe Nekropolü Kazıları, Hakkari Kazıları, Prof. Dr. Altan Çilingiroğu başkanlığında yapılmış olan Dilkaya Höyüğü Kazıları, Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi bünyesinde gerçekleştirilen çalışmaların başlıcalarıdır. Bunun yanında bu bilim adamlarınca yürütülen birçok yüksek lisans ve doktorası çalışmasının konusunu da yine Van Bölgesi oluşturmuştur, böylelikle bölge konusunda uzman yeni bilim adamları yetiştirilmektedir. Halen devam eden arkeolojik kazı ve yüzey araştırmalarına katılmak amacı ile Türkiye’nin birçok üniversitesinden arkeoloji, sanat tarihi, tarih bölümü öğrencileri Araştırma Merkezinde bir araya gelmektedirler. Bazen sayıları 70’i bulan bu öğrencilere arkeoloji konusunda teorik bilgilerinin yanında pratik yapma imkanı da verilerek gerek arazi gerekse laboratuar deneyimleri artırılmaktadır.
Araştırma Merkezi bünyesinde yer alan Restorasyon ve Konservasyon Laboratuarı, mimari çizim ve küçük buluntu-keramik çizim salonları, fotoğraf laboratuarında öğrencilere konuları ile ilgili uygulama yapma imkanı tanınmaktadır. Özellikle Restorasyon ve Konservasyon Laboratuarı, arkeolojik kazılarda ortaya çıkarılan metal, çanak çömlek buluntuların temizlenmesi, korunması için bütün imkanlara ve ekipmana sahip olarak düzenlenmiştir. İstanbul Üniversitesi Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma Onarım Bölümünden her yıl kazı sezonunda Araştırma Merkezine gelen Uzman restoratörler ve öğrenciler kendi alanlarında pratik yapma imkanı bulabilmekte aynı zamanda kazılarda ortaya çıkarılan buluntuların temizlik ve koruma çalışmalarına yaparak, eserin müzeye sağlıklı koşullarda ulaşmasını sağlamaktadırlar. Kazıya katılan öğrencilere gerek mimari çizim gerekse çanak-çömlek ve küçük buluntu çizim teknikleri öğretilerek bu alanda yetenekli öğrencilerin kazılara uyum sağlamasına çalışılmaktadır. Bütün bunlar yapmış olduğu arkeolojik kazı ve yüzey araştırmalarının yanında Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezinin, enstitü niteliğinde bir Eğitim-Öğretim kurumuna da dönüştüğünü göstermektedir. Yine bu çerçevede artık geleneksel hale dönüşen ve merkezdeki öğrencilerin yanı sıra dışarıdan da katılımın kabul edildiği, konusunda uzman yerli ve yabancı bilim adamlarının konuşmacı olarak davet edildiği Pazartesi Konferansları düzenlenmekte, bu konferanslarda Van’nın tarihsel ve kültürel zenginlikleri dia gösterisi ışığında anlatılmaktadır.
Araştırma Merkezi 1990 Yılında III. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Konferansına ev sahipliği yapmış ve konusunda uzman ve büyük bölümü yurt dışındaki üniversitelerden gelmiş olan 70 bilim adamını Araştırma Merkezinde ağırlamıştır. Konferans süresince Van’ın önemli tarihi ve turistik yerlerine geziler düzenlenmiştir. Bu gezilerde Van Bölgesi’nin tarih ve kültür varlıkları yabancı bilim adamlarına gösterildiği gibi, Van’ın mahalli yemekleri ve özellikle folkloru da bilim adamlarına tanıtılmıştır. Başka bir değişle milyarlarca lira harcanarak bile yapılamayacak bir “Bütün yönleri ile Van Bölgesi” tanıtımı bu sayede gerçekleştirilebilmiştir.
Araştırma Merkezi’nin bu konferansta göstermiş olduğu performans ve büyük başarı dikkate alınarak 2001 yılında yapılacak olan V. Uluslararası Anadolu Demir Çağları Sempozyumu’nun da Van’da, Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezinde yapılmasına karar verilmiştir.
Araştırma Merkezi son yıllarda yurt içindeki çalışmalarının yanında yurt dışında da çeşitli arkeoloji projeler yürütmüştür. Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi Müdürü Prof. Dr. Oktay BELLİ’nin 1997 yılında yaptığı girişimler ile Türkiye’nin ilk, yurt dışı arkeolojik kazı ve yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir. Nitekim bunun sonuçları hızla alınmış ve Nahçıvan Devlet Üniversitesi ile İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü arasında bir protokol imzalanmıştır. Bu çerçevede Nahçıvan Özerk Cumhuriyetinde 3 yıl süren “Nahçıvan Arkeolojik yüzey araştırması” yapılmıştır. 1997 yılından bu yana Türk Cumhuriyetleri’nde yapılan çalışmalar gerek kültürel gerekse siyasal anlamda bu ülkeler ile ilişkilerimizi pekiştirmiştir. Bu çerçevede 1999-2000 yıllarında bu çalışmalara bir yenisi eklenmiş, “Avrasya Arkeoloji Projesi” kapsamında yine Prof. Dr. Oktay Belli başkanlığında bir heyet Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan da arkeolojik yüzey araştırması gerçekleştirmişlerdir.
Bu çalışmalar ışığında Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırmaları Merkezi’nin davetlisi olarak gelen Doç. Dr. Veli Bahşeliyev’e (Nahçıvan Bilimler Akademisi) sağlanan olanaklar ile “Nahçıvan Arkeolojisi” adlı Türkçe yayının yapılması sağlanmıştır. Ayrıca yine bu çalışmalar doğrultusunda Prof. Dr. Oktay Belli ve Prof. Dr. Veli Sevin tarafından 1998 yılında yapılan çalışmaların sonuçları değerlendirilmiş ve “Nahçıvan’da Arkeoloji Çalışmaları”-Archeologial Survey ın Nakhichevan, İstanbul,1999 adlı kitap basılmıştır. Yapılan kazı çalışmaları ve yüzey araştırmaları konularına göre ayrı ayrı yayınlanmaya devam etmektedir.
Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi gerek Van gerekse Doğu Anadolu’nun diğer bölgelerindeki arkeolojik yerleşmelerin envanterinin yapılması için de bir proje başlatmıştır. İstanbul Üniversitesi’nin mali katkıları ile gerçekleştirilecek olan bu proje çerçevesinde bölgedeki bütün eski kalıntıların belgelenmesine başlanmıştır. Başka bir değişle en eski çağlardan Osmanlı Devleti’nin kuruluşuna değin uzanan süreçte yapılan kültür varlıkları belgelenerek kitaplar halinde yayınlanacaktır. Bu çalışma bölgenin gerek yurt içinde gerekse yurt dışında tanınmasında önemli rol oynayacaktır. Bu çalışmaların internet ortamına taşınması için de gerekli çalışmalar yapılmaktadır.
Araştırma merkezi Van başta olmak üzere Doğu Anadolu Bölgesinin kültürel ve tarihsel zenginliğinin gerek ülke insanına gerekse yurt dışına yansıtarak bölgenin yeterince tanınmasını sağlamayı görev bilmiştir.Bu doğrultuda taşımış olduğu misyonun bilinciyle her geçen gün araştırma sahasını ve çalışma kapasitesini artırmaktadır.
Yaklaşık 35 yıldan beri bu bölgede hizmet veren ve Türkiye çapında başka bir örneği olmayan, Van Bölgesi Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi’nin Van halkı tarafından da tanınması ve sahip çıkılması, gerek bu bölgeye emek veren bilim adamlarının gerekse halen bölgede çalışmalarını sürdüren kazı ekiplerinin maddi daha da önemlisi manevi yönden desteklenmesi, bu bölgeye gönül vermiş ve yıllardan beri bütün olumsuz koşullara rağmen arkeolojik kazı ve yüzey araştırmalarını kesintisiz olarak sürdüren bu insanların, çalışmalarını daha da verimli ve içtenlikle sürdürmelerine olanak sağlayacaktır.
