Su çevrimi

su dolaşımı

HİDROLOJİK ÇEVRİM

olarak da bilinir
suyun Yer-atmosfer sistemindeki sürekli dolanımı.

Çevrim sırasında gerçekleşen bir dizi süreçten en önemlileri buharlaşma, terleme, yoğunlaşma, yağış ve akıştır. Dolaşım içindeki toplam su miktarı temel olarak sabit kalmakla birlikte, suyun çeşitli süreçler arasındaki dağılımı sürekli değişir.

Dolaşımın en önemli süreçlerinden biri olan buharlaşma, suyun Yer yüzeyinden atmosfere geçmesidir. Buharlaşma sonucunda su, sıvı halden gaz haline, yani buhar haline geçer. Bu dönüşüm, su kütlesi içindeki bazı moleküllerin su yüzeyinden yukarı fırlayacak düzeyde kinetik enerji edinmeleri sonucunda gerçekleşir. Buharlaşmayı etkileyen başlıca etmenler, sıcaklık, nemlilik, rüzgâr hızı ve Güneş ışınımıdır. Buharlaşmanın doğrudan ölçümü çok zor bir işlemdir ve ancak nokta konumlarda gerçekleştirilebilir. Su buharının başlıca kaynaklan denizlerdir, ama toprak, kar ve buzdan da buharlaşma olur. Kar ve buzdan buharlaşma, suyun katı halden doğrudan gaz haline dönüşmesidir ; bu tür bir dönüşüme süblimleşme (uçunum) denir. Terleme, suyun bitkilerin yapraklanndaki çok küçük gözeneklerden dışan doğru buharlaşmasıdır. Uygulamada her türlü su kütlesinden, topraktan, kardan, buzdan, bitkilerden ve öbür yüzeylerden gerçekleşen buharlaşma ve terleme bir bütün olarak ele alınır ve toplam buharlaşma olarak tanımlanır.

Atmosferdeki nemi temel olarak su buharı oluşturur. Atmosferde depolanması oldukça sınırlı bir düzeyde olmakla birlikte, su buharı bulut, sis, çiy ve yağış türlerinin oluşması bakımından büyük önem taşır. Su buharının hemen hemen tümü atmosferin troposfer katmanında (Yer yüzeyinden 10- 13 km arasındaki yükseklikte yer alan bölge) bulunur.

Buhar halinden sıvı hale geçiş sürecine yoğunlaşma denir. Yoğunlaşma, havanın serbest su yüzeyinden buharlaşma yoluyla o sıcaklıkta içerebileceğinden daha fazla su buharı almış olması durumunda gerçekleşir. Bu durum, soğuma ya da farklı sıcaklıklardaki hava kütlelerinin birbirine karışması halinde ortaya çıkar. Yoğunlaşma sonucunda atmosferdeki su buharı sıvılaşır ve yağış halinde yere iner.

Yer yüzeyine dökülen yağış, dört biçimde dağılır: Bir bölümü buharlaşarak atmosfere döner; bir bölümü bitkilerce emildikten sonra yapraklardaki gözeneklerden terleme yoluyla buharlaşır; bir bölümü topraktan içeri süzülür; geri kalanlar ise yüzey sularına karışarak denizlere akar. Yüzeyden içeri süzülen sulardan bir bölümü yeraltı sularına karışır. Yüzey sularının akış hızı sürgülü vanalar yardımıyla doğrudan ölçülebilir.

Yeraltı sularının büyük bölümünü yağışlar sonucunda topraktan içeri süzülen sular oluşturur. Yeraltı sularının akış hızı, yüzey sulannınkine oranla çok daha yavaş ve değişkendir; bunların hızı günde birkaç milimetre ile birkaç metre arasında değişir. Yeraltı su hareketleri, izleme teknikleri ve uzaktan algılama yöntemiyle incelenir.
Buz da su dolaşımında önemli bir rol oynar. Yer yüzeyinde buz ve kar, don, deniz buzu, buzul buzu gibi çeşitli biçimlerde bulunur. Topraktaki nem donduğunda Yer yüzeyinin altında da buz oluşur ve tundra bölgelerinde permafrost (sürekli donmuş toprak) oluşumuna yol açar. Yaklaşık 18 bin yıl önce, Yer yüzeyindeki kara parçalarının yaklaşık üçte biri buzullarla ve buzul takkeleriyle kaplıydı. Bugün bu oran yüzde 12 dolayındadır.