okyanus ve deniz

yeryüzündeki geniş havzalarda toplanmış olan kesintisiz tuzlu su kütlelerinin ortak adı.

Okyanus ve deniz-okyanusbilim 164 ler Yer yüzeyinin yaklaşık 362 milyon km2’lik (yüzde 71) bir bölümünü kapsar. Üç büyük okyanus olan Büyük Okyanus (Pasifik), Atlas Okyanusu (Atlantik) ve Hint Okyanusu kıtalar ve denizaltı yüzey şekilleriyle çevrelenmiştir.

Bu üç okyanus, Antarktika kıtasını çevreleyen ve kimi zaman Güney Okyanusu denen bölgede birleşir. Yeryüzündeki okyanus ve deniz alanlarının tümünün yüzde 46’sını Büyük Okyanus, yüzde 24’ünü Atlas Okyanusu ve yüzde 20’sini Hint Okyanusu oluşturur.

Özellikle Kuzey Yanküre’de bir dizi önemli kenar denizi vardır. Kenar denizleri, okyanusa açılan kesimlerinin dışında kara kütleleri ve ada yaylarıyla çevrelenmiştir. En büyük kenar denizleri Kuzey Buz Denizi ile buna bitişik öteki denizler, Sarı Deniz, Güney Çin Denizi, Akdeniz, Antil (Karayip) Denizi, Bering Denizi, Ohotsk Denizi ve Japon Denizidir.

Okyanusların ortalama derinliği 3.700 m’dir. Kıta sahanlıkları deniz yüzeyinden yaklaşık 100-200 m derinliklerde kırılarak kıta yamacı biçimini alır ve yamaç daha sonra derinlere inerek geniş deniz düzlüklerini oluşturur. Okyanus zemininin yaklaşık yüzde 75’i 3-6 bin metre derinliktedir, bunun yalnızca yaklaşık yüzde l’lik bir bölümü daha derindir. En derin bölgeler, özellikle Büyük Okyanus ada yaylarında rastlanan görece ince, uzun okyanus çukurlarıdır; bunlann içinde bilinen en derini ise Mariana Çukurudur (11.035 m).

Deniz dibinin büyük bölümü, pekişmiş tortullar ile korkayaç kabuk zemini örten gevşek tortullarla kaplıdır. Zeminin gene büyük bir bölümü oldukça düzdür, ama kimi yerde denizaltı dağı gibi büyük yükseltilere rastlanır. Okyanuslarda yer alan en önemli yüzey şekillerinden biri de, dallanarak bütün okyanus boyunca uzanan okyanus sırtıdır. Sırtın zeminden yüksekliği 2-3 bin m arasındadır. Volkanik açıdan etkin olan sırt bölgelerinde, derinlerden zemine sürekli yeni magma yükselir; kabuk oluşumunun kesintisiz olarak sürdüğü bu bölgeler, deniz dibi yayılması açısından büyük öneme sahiptir (deniz dibi yayılması kuramı; levha tektoniği). Son bulgulara göre, bu etkin kabuk oluşumu bölgelerinde yeni oluşmuş bazaltlı kayaçların arasında dolanan deniz suyu, yüksek sıcaklıklarda gerçekleşen tepkimeler sonucunda önemli kimyasal değişimlere uğramaktadır. Bu hidrotermal etkileşimlerden geçen çözeltiler kabuktaki çatlaklardan tekrar çıkarak okyanus sularına karışmaktadır. Bazı çatlaklarda sıcaklığın 350°C’ye kadar çıktığı saptanmıştır.

Okyanuslardaki genel su dolaşımı jeolojik zaman ölçeği açısından oldukça hızlıdır; derinlerdeki su moleküllerinin ortalama ömürleri ise birkaç yüzyıl ile yaklaşık bin yıl arasında değişir. Yüzey akıntıları, rüzgâr gücünün okyanusun yüzey katmanlarında yol açtığı sürtünme etkisiyle oluşur. Büyük akıntıların yönü başlangıçta büyük rüzgâr sistemlerince, daha sonra da Yer’in kendi çevresinde dönmesinden kaynaklanan et- menlerce (Coriolis kuvveti) ve yüzey şekillerince belirlenir. Okyanusların çeşitli bölgelerinde, saat yönünde ya da saat yönünün tersinde dolanan bir dizi büyük ve küçük akıntı halkası bulunur (okyanus akıntıları). Kıtaların doğu kesiminde, okyanus yüzey suları genellikle kıyıdan açıklara doğru hareket eder; buna karşılık orta derinliklerdeki daha soğuk ve besin içeriği yüksek su kütleleri kıyılara doğru akar.

Okyanusların birçok önemli özelliği suların sıcaklığı ve tuzluluğunca belirlenir; bu özellikler, basınçla birlikte suyun yoğunluğunu da belirler. Okyanusların temel ısı kaynağı, yüzey sularınca soğurulan Güneş ışınımıdır. Yüzey sularının sıcaklığı, enlemlere bağlı olarak önemli ölçüde değişir. Ama yüzey sıcaklığı dağılımı, yüzey akıntılarınca gerçekleştirilen ısı aktarımı ve başka bölgesel özelliklerden de etkilenir. Açık sularda yüzey sıcaklığı — 1°C ile 28°C arasında değişir. Tropik ve ılıman enlemlerde deniz suyu sıcaklığı, yaklaşık 100 m derinlikten sonra hızla düşer. 1 km’nin altındaki derinliklerde ise sıcaklık değişimi daha yumuşaktır ve sıcaklık zeminde yaklaşık 2°C’ye düşer. Okyanuslardaki toplam su hacminin yaklaşık yüzde 50’sinin sıcaklığı 1,3°C ile 3,8°C arasında değişir. Yüzey sularının tuzluluğu ise, buharlaşan su miktarı ile düşen yağış miktarı arasındaki dengeye bağlı olarak değişir. Okyanusların ortalama tuzluluğu binde 34,7’dir. Okyanusların tuzluluğu tatlı su kaynaklarına (denizlere açılan büyük ırmaklar, eriyen buzdağları) ve buharlaşma sürecine bağlıdır. Bu etkilerin büyük ölçüde görülmediği kesimlerde, okyanus suyu tuzluluğu binde 34-37 arasında değişir.

Deniz suyunda çok değişik çözünmüş inorganik malzemeler, gazlar ve organik maddeler bulunur. Bu çözünmüş maddelere ek olarak asıltı parçacıkları da (örn. plankton) vardır. En bol bulunan inorganik maddeler (suyun dışında) sırasıyla klor, sodyum, sülfat, magnezyum, kalsiyum, potasyum ve bikarbonattır. Bu temel bileşenlerin derişikliği (eser miktarda bulunan başka malzemelerin tersine) tuzlulukla birlikte hemen hemen sabit oranlarda değişir. Okyanus suları hafif alkalidir ve pH değeri 8’e yakındır. Okyanus ve deniz sularının bugünkü bileşimlerinin 600 milyon yıllık bir jeolojik süreç içinde oluştuğu kabul edilir.

Okyanusların ve denizlerin Yer’in oluşumunun ilk evrelerinde ortaya çıktığı sanılmaktadır. Yerküre ısınıp kabuk, manto ve çekirdek bölümlerine ayrıştıkça, volkanizma etkinliği sonucunda iç kesimlerden yüzeye öteki uçucu malzemelerin yanı sıra su buharı da çıkmıştır. Daha sonra su buharı lavlardan kurtularak kızgın bulutlar haline gelmiş, ardından da yoğunlaşarak yüzeye düşmüş, bunun sonucunda da okyanuslar ve denizler oluşmuştur.