Harizmi

(d. y. 780 - ö. y. 850),
tam adı EBU ABDULLAH MUHAMMED BİN MUSA EL-HARİZMİ,
Arap matematikçi, astronom ve coğrafyacı. Matematiğin cebir dalma adını veren yapıtıyla tanınmıştır.

Yaşamı konusundaki bilgiler yetersiz ve karışıktır. Abbasi halifeleri Memun ve Mutasını dönemlerinde Bağdat’ta yaşadığı, Memun’un kütüphanesinde hafız-ı kütüp olduğu bilinmektedir. Tarih-i TaberVdt Harizmi’nin adının sonuna eklenen “el-Mecusî” ve “Kutrubullî” sözcükleri Mecusî (Zerdüşt) bir aileden geldiğini, Bağdat yakınında, Dicle Irmağının batısında bir yerde yaşadığını düşündürür. Doğum yerinin de bugünkü Özbekistan’da, Hive yakınlarında olduğu kabul edilebilir.

• 16. yüzyılın ünlü matematikçisi Gerolamo Cardano’nun dünyanın en büyük 12 düşünürü arasında saydığı Harizmi bazı kaynaklara göre, Halife Memun’un Afganistan’a gönderdiği bir heyette yer aldı. Afganistan’ da ya da oradan gittiği Hindistan’da Hint matematiğiyle tanıştı. 830’da Bağdat’a döndükten sonra kitap yazmakla uğraştı. En önemli yapıtı olan Hisabul-Cebr ve’l-Mukabele (y. 825) 12. yüzyılda Latinceye çevrilene değin Batı’da özgün adıyla anıldı ve algebra terimine kaynaklık etti. Doğu’da ve Batı’da yazılmış ilk cebir kitabı sayılan yapıt cebiri geometriden bağımsız ele alması açısından önemlidir.

Babil matematik geleneğinden başlayarak Helenistik, İbrani ve Hint metinlerine dayanan yapıtta doğrusal ve iki bilinmeyenli denklemlerin aritmetik çözümüne, Eukleidesçi geometriye ve mirasın belli oranlara göre dağıtılması problemlerinin çözümüne ilişkin kurallar belirtilmiştir. Kitabın kolay kullanılabilir olması da günümüze ulaşmasına katkıda bulunmuştur.

Harizmi’nin Hint matematiği ile ilgili yapıtının özgün Arapçası ele geçmemiştir. Yapıt Algoritmi de numero îndorum (Harizmi’nin Hint Numaralama Sistemi Üzerine Yapıtı) adlı Latince çevirisinden ve gene Arapçası bilinmeyen Liber alghorismi de practica arismetrice adlı Latince şerhinden bilinmektedir. Logaritma terimi de Latince çeviride Harizmi’nin “Algoritmi” biçiminde yer alan adından türemiştir.

Harizmi Fî-Zîc adlı yapıtında astronomi çalışmalarına ve hazırladığı “zîc”lere (cetvel) yer verdi. (Biruni, daha sonra karşı çıkılan bu zîcleri iki risalesinde savunmuştur.) İbn Kıftî ve İbn Nedim’in sözünü ettiği, Arapça asılları kayıp olan ve çevirileri bulunmayan iki yapıtından Kitâbul-Amel bi’l Asturlab’da usturlabın kullanılışını, Kitâbü’l-Amel’il-Asturlab'da ise usturlabın yapılışını anlattı.

Ayrıca Halife Memun’un isteği üzerine Yer’in ve gökyüzünün haritalarını içeren bir atlasın hazırlanmasına katıldı. Bu atlasa Kitâbü’s-Sûreti’l-Arz ya da Kitâbur-Resmi r-Rub'ıl-Memur adı ile bir yapıt da ekledi. Yapıtında Afrika’daki Cebel el-Kamer’den çıkan 10 ırmağın beşer beşer iki ayrı göle kavuştuğunu, bu ırmaklardan birinin kavuştuğu gölden yeniden çıkıp kuzeye doğru ilerlediğini ve bir başka göle döküldüğünü anlatan Harizmi, Nil’in Batı Afrika’dan ya da Cennet’ten değil, bu gölden çıktığını belirten ilk kişiydi. Bu görüşe bilim tarihinde Ptolemaios (Batlamyus)-Harizmi kuramı adı verilir.

Harizmi’nin kaynaklarda sözü edilen Kitabü’l-Ruhâme ve Tarih adlı yapıtları ele geçmemiştir.