Osmanlı Dönemi İşlemeleri, Kumaş ve Nakışları

Birçok müzeye yayılmış, daha bol örneğe sahip olduğumuz, 17. yüzyıldan günümüze ulaşan parçaları kaftan, merasim mendili, traş önlüğü, ok torbası, bohça, kavuk örtüsü, uçkur, çarşaf, ayna örtüsü, peşkir, nihali, seccade, taht örtüsü ve çadır şeklinde sıralanabilir.
Büyük bir grubu ile 16. yüzyılda karşılaştığımız bu parçalar arasında dini amaçla hazırlanmış seccadelerin ayrı bir yeri vardır. Evliya Çelebi Seyahatnamesi´nde Bosna Valisi Melek Ahmet Paşa´nın gönderdiği armağanlar arasında bir harir münakkaş ve müsenna ipekten (işlemeli ve sanatlı) bir seccade bulunduğundan ve Behke Kalesi´nde Zerinoğlu´nun cümle erbabı divanının (bütün divanının) bu seccadeye hayran olduğundan söz etmektedir. Seccade çeşitlemeleri arasında 5-10 kişinin bir anda saf tutup namaz kılması için düzenlenmiş, saf seccade olarak isimlendirilen örneklerin de en erkeni bu yüzyıla indirilebilir. Çelebi anılarında kaftan ağası, çamaşır ağaları, makramacı başı, seccadeci başı, peşkir ağası gibi saray görevlilerine de değinmekte ve böylece saray atölyelerinde üretilen türlerin bir patronaj altında yapıldığını ortaya koymaktadır.
İşlemelerle bezenmiş kaftan, mendil, traş önlüğü, ok torbası gibi parçalar erkek giyim kuşamında işlemenin önemini yitirmediğini göstermektedir. Tavernier hazine odalarında ambarları anlatırken padişaha ait çeşitli kaftanların ve kürklerin burada saklandığına değinmekte ve böylece sarayda çok sayıda kaftan olduğunu belirtmektedir.
Öte yandan bu yüzyılda İstanbul´da bir süre yaşayan, Antoine Galland hatıralarında: Osmanlı Dönemi´ndeki günlük hayat ile özel günlere yer vermekte ve bilgilerimizi genişletmektedir. Bu kaynakta yazar, At Meydanı´nda kurulan kırmızı-yeşil renk ipekten yapılmış, altın gümüş ipliklerle işlenmiş ve geometrik, bitkisel bezemeler yanı sıra yer yer, yazı şeritleriyle süslenmiş, Sultanın yeni yapılmış, otağını uzun uzun anlatmakta hem saray işlemelerinin nitelik ve niceliklerini hem de bu örneklerin halka ne yolla sergilendiği konusundaki bilgilerimize ışık tutmaktadır. Çadırın bir buçuk yılda 120.000 kuruşa mal olduğundan Eskelans´la otağı görmeğe gittiklerinde, Kaymakamın otağı kurmakla görevli mehter başı ile birkaç kişiye belki yirmi yahut otuz kuruş değerinde, altın ve gümüş sırmalı kaftanlar hediye ettiğinden, söz etmekte ve böylece işlemelerin toplumun çeşitli çevreleri arasındaki iletişimi nasıl sağladığı, işlevi ve ekonomideki yerini de gözler önüne sermektedir. Aynı kaynağın ordunun Edirne´den sefere çıkışına yer verilen bir başka bölümünde ise: Alayın her bir bölüğünde geçenlerin işlemeli giyim ile kuşamını uzun uzun anlatmakta, insanların yanı sıra inek, koyun ve atların işlemeli haşalarla bezendiğine değinmekte ve At Meydanı´nda gördüğü çadırın bazı ilaveler ve divan hizmeti görmek üzere eklenen başka bir işlemeli çadırla birlikte sefere gittiğini kaydetmektedir. Böylece hem zengin bir işlemeli eşya repertuarı ortaya koymakta hem de bir açıdan, Türk işlemelerinin ulusal platformdan uluslararası düzeye nasıl ulaştığına işaret etmektedir.
Galland´ın hatıralarındaki işlemeli objelerin bir grubu bugün Viyana, Budapeşte müzelerini bezemektedir.
Öte yandan bu yüzyılda yapılan seferleri belgeleyen, Sultan III. Mehmed Dönemi´nin (1595-1603) ünlü bir nakkaşı olan Hasan Paşa yaptığı çizimlerle görülen, Egri Fetihnamesi, Haçova Meydan Savaşı, Eğri Seferinden dönüş konulu minyatürlerle, I. Ahmed çağının tanınmış ressamları arasında Ahmed Nakşi ve Kalender Paşa´nın tasvirleri bizleri aydınlatmaktadır. "IV. Murad ve I. İbrahim zamanında Pehlivan Ali, Osman, Ahmed Osman ile İbrahim Mahmud gibi minyatürcülerin çalıştığını, Evliya Çelebi´nin kaydettiği ve 1000 ressamın bulunduğu 100 atelyenin" ürünleriyle bilgilerimiz tamamlanmaktadır.
Sakal ve saç traşında kullanılan yakası oyulmuş, arkadan tutturularak takılan, uzun bir dikdörtgen formunda olan traş önlüğü bu yüzyıla ait ilgi çeken bir tören parçasıdır. Londra Victoria and Albert Müzesi´nde bulunan, sahip olduğumuz bu tek, unik, parça ile damat traşı âdedi 17. yüzyıla kadar indirilebilir. Alt kısmı yuvarlak belirlenmiş, uzun, dikdörtgenden oluşan ağzı iple büzülerek kapatılan ok torbaları ile merasim mendillerine, merasim kalkanlarına yeni merasim eşyalarının eklendiğini göstermektedir. Benzer bir durum ok ve yay torbaları ve at koşumları ile söz konusudur. Tavernier 1668´de Valide Sultan´ın Edirne´den İstanbul´a gelişinden bahsederken alayda geçen sipahilerin, kırmızı, kısa kaftan, giydiklerini sağ yanlarında altın simli çiçekler, işli, sadaklar sollarında ise aynı tipte işlenmiş yeşil kadifeden bir kılıf içinde yaylarını taşıdıklarını, aynı alayda geçen Kuloğlu´nun ise koşum takımlarının en değerlisine sahip olduğunu, bu koşum takımlarının üzengilerinin altından, atın örtüsünün ise altın ve ince, simlerle işli bir kumaştan yapılmış olduğunu nakletmektedir. Aynı yazarın aldığı notlar arasında "has ahırların üstündeki büyük odalarda eyerler, at örtüleri, gemler, yularlar bulunduğu ve büyük törenlerde kullanılan en değerli taşlarla ve incilerle süslü olan işlemeli at örtülerinin hazine ambarlarında muhafaza edildiği şeklinde bilgiler bulunmaktadır. Galland´ın hatıralarında da inek, koyun ve atların işlemeli haşalarla (örtülerle) bezendiği kaydedilmiştir.
Öte yandan zengin çeşitlemeleriyle sürekliliğini gözlediğimiz işlemeli bohçalar, daha ince keten üzerine yapılan gelin duvağı niteliğine bürünen, kavun örtüleri ile tek renk ipekten yapılmış şalvarların, büyük bir olasılıkla belini tutmak ve bezemek amacıyla hazırlanmış dar kenarlarının uçlarına serpme yada bordürler biçiminde işlemeler yapılmış uçkurlar, işlemenin kadın giyim kuşamında da geçerli olduğunu göstermektedir.
Giyim kuşam parçaları dışında, yatak çarşafları, büyük bir olasılıkla Tavernier´in sözünü ettiği saray görevlilerine ait kerevetin üstüne konulan şilte görevini gören dört kat edilmiş yün örtülerden oluşan şilte yada yatakları örtmek için kullanılmaktaydı. Diğer taraftan bu dönemde çok sayıda beliren ayna örtüleri aynaların moda olduğuna işaret etmektedir. Bazı minyatürlerde gözlenebilen ayna örtülerinin bir grubu aynaların üzerine yerleştirilmekte ve bir fiyonk biçiminde bağlanmaktaydı. Bir grubu ise ya ortadan yukarıya doğru taplanarak ya da aşağı doğru sarkıtılarak kullanılmaktaydı.
Ev dekorasyonu ile ilgili işlemeli örtüler arasında törenlerde kullanılan nihaliler, sayıca artış gösteren peşkirler, yastıklar, bohçalar yüzyılın örf adetleri açısından bizleri aydınlatmaktadır. Bu bağlamda İstanbul Deniz Müzesi Kitaplığı´ndaki 2380 demirbaş numaralı eserin 112. yaprağında ki gelin betimlemesi önemlidir. Burada al duvaklı gelin ve arkasında asılı cehizi oturduğu şilte ve dayandığı yastıklar günümüze ulaşan işlemelerle paralellikler arzetmektedir.
Benzer bir durum daha geç dönemde bir çarşı ressamı tarafından yapılmış gelin ve cehizini betimleyen başka bir resim için söz konusudur. Bu çizimde de işlemeli cehiz eşyaları bütün detayı ile yansıtılmıştır. Her iki örnekteki ilginç özellik günümüze değin süregelen cehiz asma geleneğinin 17. yüzyılda da var olduğunu göstermesi ve söz gelimi Konya´daki çakının geçmişinde yüzyılların varlığını ortaya koymasıdır. İpe serilmiş peşkirlerle donatılmış cehiz sergilerine bugün Anadolu ve Rumeli´nin evlerinde hâlâ rastlanmaktadır.
Bu yüzyıldan kalan, bugün İstanbul Topkapı Sarayı Müzesi´nde sergilenen, açık filizi seraser üzerine işlenmiş taht örtüleri paha biçilmez örneklerdir. Tavernier´in "Hazinede bu tahtı örtmek için özel yapılan sekiz tane örtü vardır. Bu örtülerin en değerlisi siyah kadifedendir ve bazıları uzun bazıları da düğme şeklinde büyük incilerle işlidir. Bir başka örtü beyaz kadifeden zümrüt, yakut işlemelidir... Mor kadifeden inciler ve turkuazla işlenmiş bir örtü daha görülür. Diğer üç örtü yine kadifeden ancak değişik renklerdedir. Bunlarda zengin bir altın işleme göze çarpar", şeklinde övgü ile bahsettiği örtüler, ne yazıktır ki günümüze ulaşmamıştır. "Bu örtülerin ve işlemeli yatak örtülerinin ambarlarda saklandığını", belirten Tavernier, Padişahın dairesini anlatırken "ne ipek halılar ne de brokar işlemeli yastıklar unutulmuştur. Bütün odanın içi beş feet genişliğinde beyaz zeminli işlemeli örtülerle kaplıdır" demektedir. Padişahın yatak odasının ise inci işlemeli yastıklar ve şilte örtüleriyle bezenmiş olduğunu ve yatağın üstüne altın yaldızlı yıldız ve inci işlemeli çok zengin bir çadırın (cibinlik) oturtulduğundan söz etmektedir.
Aynı yazar eserinde sofra adabıyla da ilgili enteresan bilgiler aktarmakta yüzyıldan kalan sofra altına serilen (sofra bezleri) ve peşkirlerin kullanış biçimi konusunda bizleri aydınlatmaktadır. "Padişah bağdaş kurarak oturur. Sırtı duvar serinliğini duymasını engelleyen brokar yastıklara dayalıdır. Kerevetin üstüne maroken bir deri yayılır.
Buna neden örtüden akabilecek yağların halıları kirletmesinden çekinmeleridir. Marokenin üstüne yayılan örtü son derece güzel boyanmış, etrafı işlemelidir. ... Türkler çok temiz yediklerinden hiçbir zaman peçete konmaz. Bazen silinmek istediklerinde küçük bir mendil (yağlık) peçetenin yerini tutar. Yemek sonrası... el ağız yıkamak üzere sıcak su ve sabun getirilir... ve kurulamak için herkes kemerinden mendilini çıkarır," şeklindeki bilgiler, Tavernier´in gözlemlerinin ilgi çeken bölümleridir. Bir vezir mutfağı isimli bölümde Evliya Çelebi de Seyahatnamesi´nde bu bilgilere katılmaktadır. Çelebi yemek sofrasını anlatırken kap kacak yanı sıra"...ve sair zerduz (sırma işlemeli) makrama ve peşkirlerden" söz etmektedir. Çelebi´nin Seyahatnamesi´nde övgü ile değindiği bir başka işlemeli eşya cinsi çadırdır. Kağıthaneyi tasvir ederken, "Kağıthane fezasında üç bir miktarı münakkaş (işlemeli) hayme ve hargahlar ve çerge ve sahabiyle" şeklinde ifadeler yer alan cümlesiyle işlemeli çadır cinslerini dile getirmektedir. Öte yandan bu yüzyılda İstanbul´da bir süre yaşayan Galland hatıralarında: At Meydanı´nda kurulan kırmızı-yeşil renk ipekten yapılmış, altın, gümüş ipliklerle işlenmiş ve geometrik, bitkisel bezemeler yanı sıra yer yer yazı şeritleriyle süslenmiş, sultanın yeni yapılmış, ortağını uzun uzun anlatmakta hem saray işlemelerinin nitelik ve niceliklerini hem de bu örneklerin halka ne yolla sergilendiği konusunda bilgi vermektedir. Çadırın bir buçuk yılda 120.000 kuruşa mal olduğundan söz etmektedir. Aynı kaynakta, ordunun Edirne´den sefere çıkışını tasvir ederken, At Meydanı´nda gördüğü çadırın bazı ilaveler ve divan hizmeti görmek üzere eklenen başka bir işlemeli çadırla birlikte sefere gittiğini kaydetmektedir. Galland, Saraçhane´yi gezişini anlatırken ise burası eğer, başlık takımı ve diğer işleme ve nakış işleri yapılan dükkânları bulunan büyük kapalı bir yerdir demekte ve çarşıda işleme üretimi yapılan bir merkez konusunda bilgi aktarmaktadır.
Çelebi´nin, Galland´ın sözünü ettiği işlemeli çadır tasvirleri Nakkaş Hasan Paşa´nın, "Sultan III. Mehmed´in Eğri Kalesi kumandanlarını kabulü sahnesindeki" zokaklarla çevrili savaş meydanında görülmektedir.
Öte yandan 1640 Tarihli Narh Defteri de bazı eşyalar konusunda ipuçları vermektedir. Bu kaynakta işlemeli giysi, ev eşyası ve her iki türün aksesuarları kısa açıklama, fiyatıyla verilmiştir. Es´ar-ı Esvap-Duhte (dikilmiş giysi) başlığı altında ferace, dolama, çakşır, diz çakşırı; Es´ar-ı Kapamacıyan (astarcı) başlığı altında kaftan, zıbun, anteri; alaca başlığı altında zenne kaftan, astarlı zıbun, çintiyan (bir cins şalvar); Ücret-i Hayyâtân (terzi ücretleri başlığı altında ferace, çakşır, kaftan, zıbun; Es´ar-ı Es´ar-ı Hamam rahtı başlığı altında hamam gömleği, döşemesi makraması; yorgan furuşan başlığı altında Bursa çiti, Bilecik mor, kırmızı dolaması, Kayseri pembesi yasdık; seccade; nalin; Es´ar-ı Yapukcıyan (eğer altına konan belleme) başlığı altında vüzeraya mahsus ağır iş saz nakışlı yapuk, bulut nakışlı yapuk; Eğer başlığı altında sırmalı raht, sülüklü sırmalı raht, sırmalı kadife eğer; kese başlığı altında sırmalı defter kesesi, sırmalı tarak kılıfı; Es´ar-ı kalkancıyan başlığı altında firengi göbekli içi kadife, halkaları ve gülleri altın yaldızlı kalkan, hezaranının eni 7 rubu 1 girlik; Es´ar-ı çadırcıyan başlığı altında Rumeli bezinden hayme tepesi iki kat, aşağısı yalın kat çirilmiş bezden içersünün astarı Anadolu bezinden depesi jengari, Drama bezinden 12 hazinelü, 10 hazinelü, 8 hazinelü, Rumeli bezinden çerge 10 hazinelü, 9 hazinelü, 8 hazinelü, Rumeli bezinden çerge (8, 9, 10 hazinelü, Anadolu bezinden çerge (8, 9, 10 hazinelü) şeklinde kelime ve tamlamalar 17. yüzyılın eşya türlerini ortaya koymaktadır. Diğer taraftan bu kelime ve tamlamalar yanında fiatlardan önce verilen açıklamalar eşya türlerinin bazı niteliklerini de belgelemektedir. Örneklersek günümüzde direk sayısına göre kümelenen çadırların bu kaynakta ortası bir madalyonla belirlenmiş ünitelere göre hazinelü terimiyle ifade edildiği çergeler verilirken 8, 9, 10 ve 12 üniteli türlerin farklı fiyatlarla sıralandığı gözlenmektedir. Hazine sayısı ile boyutu büyüyen çadırların tepeliklerinin nitelikleri ve astarları ile ilgili bilgiler günümüze ulaşan parçalarla örtüşmekte ve işleme sanatının anıtları olan çadırlar konusunda bizleri aydınlatmaktadır. Benzer durum kalkanlar, bellemeler ve Esarı, Bezzâzan başlığı altında verilen Akhisar kuşağı çekle nakışlu iki yarma uçkur ile Akhisar bezinden üç yarma uçkur (kesilmeden işlenmiş iki uçkur ve üç uçkur) gibi tamlamalar için söz konusudur. Bilindiği gibi yakası açılmamış gömlekler gibi uçkurlar da bazen tek parça üzerine iki üç tanesi bir arada işlenirdi. Sonra gerektiği zaman kesilirdi.

MsXLabs Üye Girişi